10-7-2025

Γράφει ο Στέλιος Φενέκος, Υποναύαρχος ε.α.

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΠΙΛΟΓΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ – ΟΙ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ ΣΤΟΝ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΑΛΟΓΟ

Η πρόσφατη κλιμάκωση που οδήγησε σε πολεμική σύγκρουση μεταξύ Ιράν, Ισραήλ και ΗΠΑ συνιστά ένα γεωπολιτικό σοκ.

Πολλές από τις προηγούμενες αναλύσεις, βασισμένες σε μεθοδολογικά εργαλεία όπως το SWOT, το PESTEL, η Ανάλυση Ισορροπίας Ισχύος, τα Σενάρια Πρόβλεψης (scenario building) και οι Χάρτες Δρώντων (actor mapping), κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι το πιθανότερο σενάριο ήταν η επαναφορά σε διαπραγμάτευση για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν.

Η πραγματικότητα διέψευσε αυτές τις προσδοκίες: το Ιράν απέρριψε τον διάλογο, απάντησε στρατιωτικά σε ισραηλινή πρόκληση και απείλησε με αποκλεισμό του Στενού του Ορμούζ, ενώ το Ισραήλ και οι ΗΠΑ πέρασαν σε ενεργή στρατιωτική κλιμάκωση, με δηλωμένο στόχο όχι μόνο την καταστροφή των πυρηνικών υποδομών του Ιράν, αλλά και την ανατροπή του καθεστώτος του (αν και στη συνέχεια σταμάτησαν να το προβάλλουν στον δημόσιο λόγο τους) .

1. ΤΙ ΠΗΓΕ ΛΑΘΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΛΥΣΗ

Ας επιχειρήσουμε να εξετάσουμε:

α) Τι πήγε λάθος στην αναλυτική προσέγγιση,

β) Ποιες κρίσιμες μεταβλητές αγνοήθηκαν,

γ) Τι είδους «σκοτεινά» συμφέροντα μπορεί να συνέβαλαν στην τελική απόφαση για πόλεμο,

δ) Πώς μπορούν να βελτιωθούν οι μελλοντικές προσεγγίσεις.

2. ΔΟΜΙΚΗ ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ

Τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την ανάλυση του τριγώνου Ιράν–Ισραήλ–ΗΠΑ βασίζονταν κυρίως σε ρεαλιστικά ή νεορεαλιστικά θεωρητικά σχήματα.

Αυτά αντιμετωπίζουν τους δρώντες ως ορθολογικές μονάδες με καθορισμένα συμφέροντα, επιδιώξεις και προβλέψιμες συμπεριφορές.

Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση απέτυχε να προγνώσει:

α) Την απροθυμία του Ιράν να διαπραγματευθεί αρχικά ακόμη και υπό στρατιωτική πίεση.

β) Την απόφαση του Ισραήλ να επιδιώξει στρατηγικά μεγιστοποιημένους στόχους (πλήρη εξουδετέρωση του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν καθώς και των στρατιωτικών δυνατοτήτων του αλλά και καθεστωτική αλλαγή).

γ) Την κατακόρυφη κλιμάκωση της αμερικανικής εμπλοκής με τα ισχυρότατα στοχευμένα χτυπήματα σε όλες τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν (αλλά και όπως δήλωσε αρχικά ο Τραμπ ακόμη και με την αλλαγή καθεστώτος – το αποδυνάμωσε στην συνέχεια).

Η αποτυχία δεν έγκειται στην αδυναμία των μεθοδολογικών εργαλείων, αλλά στην υπερβολική εμπιστοσύνη ότι η συμπεριφορά των κρατών είναι σταθερά «ορθολογική» και ότι οι κρίσιμες μεταβλητές μπορούν να αποτυπωθούν σε στατικές μήτρες.

Η πραγματικότητα αποδείχτηκε πιο ρευστή, συναισθηματικά φορτισμένη και δομημένη γύρω από ψυχολογικά, πολιτισμικά, προσωπικά στοιχεία των ηγετών αλλά και θρησκευτικά και ιδεολογικά στοιχεία.

3. ΗΓΕΣΙΕΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟ – ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΑΓΝΟΗΘΗΚΑΝ

Οι περισσότεροι γεωπολιτικοί χάρτες δρώντων, δεν ενσωματώνουν τις ιδιαίτερες προσωπικότητες των ηγετών.

α) Στην περίπτωση του Ιράν, η απόφαση δεν λαμβάνεται μόνο βάσει στρατηγικών υπολογισμών, αλλά και με γνώμονα την ιδεολογική συνέχεια της Ισλαμικής Επανάστασης και τον ρόλο του κράτους και των αντιπροσώπων του ως “άξονα της αντίστασης». Ο Ανώτατος Ηγέτης Χαμενεΐ και οι Φρουροί της Επανάστασης, ως θεσμοί, έχουν αποδείξει στο παρελθόν ότι θεωρούν την υποχώρηση ή τη διαπραγμάτευση υπό πίεση ως στρατηγική αυτοχειρία.

β) Αντίστοιχα, στο Ισραήλ, η πολιτική πίεση στον Μπενιαμίν Νετανιάχου και η πίστη σε μια στρατηγική «μηδενικής ανοχής» στο Ιράν διαμόρφωσαν μια λογική προληπτικής σύγκρουσης για εκμηδένιση κάθε δυνητικής πυρηνικής απειλής από το Ιράν.

γ) Οι ΗΠΑ, τέλος, πέραν του αυτάρεσκου προσωποπαγούς χαρακτήρα της πολιτικής Τραμπ, έχουν μία κυβερνητική και πολιτική ελίτ που βλέπει με όρους αποστολής την αποτροπή απόκτησης πυρηνικών όπλων από κράτη με φανατικές εξτρεμιστικές ηγεσίες, τα οποία ευνοούν την τρομοκρατία, λειτουργούν αδέσμευτα και ανεξέλεγκτα και χαρακτηρίζονται ως «rogue nations».

4. ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΧΩΡΙΣ ΕΞΟΔΟ (escalation spiral)

Τα σενάρια ανάλυσης υποεκτίμησαν την ταχύτητα και την ένταση με την οποία μπορούσε να εξελιχθεί μια στρατιωτική κλιμάκωση με αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Οι επιμέρους ενέργειες – ένα πλήγμα εδώ, μια απειλή εκεί – δημιούργησαν έναν κύκλο αντιποίνων χωρίς θεσμικά μέσα αποκλιμάκωσης. Δεν υπήρξε ούτε ουδέτερος δρών (όπως η ΕΕ ή ο ΟΗΕ), ούτε διαθέσιμος αξιόπιστος δίαυλος μυστικής διαπραγμάτευσης.

Η ελλιπής παρακολούθηση αυτής της δυναμικής δείχνει ένα κενό: την ανάγκη για εργαλεία που μετρούν τις τάσεις, τον ρυθμό και την ένταση των εξελίξεων – όχι μόνο το αποτέλεσμα.

5. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ «ΣΚΟΤΕΙΝΩΝ» ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ

Πέρα από τους κρατικούς δρώντες, υπάρχουν και μη κρατικοί φορείς που ενδέχεται να συνέβαλαν (άμεσα ή έμμεσα) στην επιλογή της σύγκρουσης:

α) Αμυντικά και στρατιωτικά λόμπι: Η πολεμική βιομηχανία τόσο στις ΗΠΑ όσο και στο Ισραήλ έχει συμφέρον από μια διαρκή ένταση. Ο πόλεμος σημαίνει χρηματοδοτήσεις, πωλήσεις εξοπλισμών, εσωτερική συσπείρωση.

β) Ενεργειακά συμφέροντα: Ο αποκλεισμός του Ιράν και η αποσταθεροποίηση του Στενού του Ορμούζ αυξάνουν την αξία εναλλακτικών πηγών ενέργειας.

γ) Ιδιωτικές υπηρεσίες ασφαλείας και πληροφοριών: Επενδύουν σε σύγκρουση καθώς ενισχύεται η ζήτηση για επιτήρηση, κυβερνοάμυνα, κρυπτοσυστήματα.

δ) Πολιτικοί που επωφελούνται εσωτερικά: Σε καταστάσεις κρίσης, οι λαοί τείνουν να συσπειρώνονται γύρω από τις κυβερνήσεις τους. Οι ηγεσίες γνωρίζουν καλά αυτή την τάση και δεν διστάζουν να την εκμεταλλευτούν.

6. Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ

Ούτε ο ΟΗΕ, ούτε η ΕΕ, ούτε μεμονωμένα κράτη κατάφεραν να λειτουργήσουν ως δίαυλοι αποκλιμάκωσης. Η διπλωματική μηχανή της διεθνούς κοινότητας είναι βραδυκίνητη και χωρίς κύρος στους πρωταγωνιστές της κρίσης. Αυτό αφήνει ένα δυνητικό κενό: ποιος διαχειρίζεται τις κρίσεις όταν τα εμπλεκόμενα κράτη δεν μιλούν μεταξύ τους;

7. ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΒΕΛΤΙΩΘΕΙ Η ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Η αδυναμία πρόβλεψης των εξελίξεων στη σύγκρουση αυτή καταδεικνύει την ανάγκη επανεξέτασης της μεθοδολογικής προσέγγισης στη στρατηγική ανάλυση.

Η παραδοσιακή εστίαση σε μετρήσιμες παραμέτρους —όπως ισχύς, συμμαχίες και στόχοι— αποδεικνύεται ανεπαρκής όταν απουσιάζει η κατανόηση του αστάθμητου, του υποκειμενικού και του πολιτισμικά προσδιορισμένου.

Για να είναι πραγματικά χρήσιμη η στρατηγική ανάλυση, πρέπει:

α) Να ενσωματώνει πολιτική ψυχολογία (cognitive bias, επιδράσεις ηγετών, αντίληψη απειλής).

β) Να χρησιμοποιεί δυναμικά μοντέλα (game theory, escalation mapping, adaptive forecasting).

γ) Να συνεργάζεται με ιστορικούς, διπλωμάτες, πολιτισμικούς και κοινωνιολογικούς αναλυτές, όχι μόνο στρατηγικούς αναλυτές, στρατιωτικούς, αναλυτές διεθνών σχέσεων και διεθνολόγους.

δ) Να δίνει σημασία σε μη κρατικούς παράγοντες και στα οικονομικά κίνητρα πίσω από τις αποφάσεις.

ΚΑΤΑΛΗΓΟΝΤΑΣ

1) Η γεωπολιτική ανάλυση δεν είναι εργαλείο πρόβλεψης μελλοντικών γεγονότων, αλλά μέθοδος συστηματικής κατανόησης των δομικών τάσεων που διαμορφώνουν τη διεθνή συμπεριφορά. Αναλύει τη συνάρθρωση μεταξύ εξαρτημένων και ανεξάρτητων μεταβλητών, τα χαρακτηριστικά, τα συμφέροντα και τις προθέσεις των δρώντων, τις στρατηγικές τους επιλογές και τις χωρικές διαστάσεις του ανταγωνισμού ισχύος.

2) Για να παραμείνει χρήσιμη, η γεωπολιτική ανάλυση οφείλει να διευρύνει το γνωστικό της πεδίο. Πρέπει να ενσωματώνει σκληρά δεδομένα —όπως στρατιωτικά μέσα, πόρους, οικονομικούς δείκτες— με ποιοτικά στοιχεία —όπως ιστορική μνήμη, πολιτισμικές αφηγήσεις, ιδεολογικά πρότυπα και αντιλήψεις ασφάλειας.

3) Η στρατηγική αξιολόγηση που βασίζεται σε μια τέτοια ολιστική προσέγγιση δεν αποσκοπεί στη «μαντική» πρόβλεψη, αλλά στην προνοητική χαρτογράφηση πιθανών εξελίξεων, στη διευκρίνιση των δυνητικών επιλογών κάθε δρώντα και στην υποστήριξη της λήψης τεκμηριωμένων και ρεαλιστικών αποφάσεων στο πλαίσιο της παγκόσμιας αστάθειας και του γεωπολιτικού ανταγωνισμού.

4) Ο πόλεμος δεν προκύπτει πάντα ως αποτέλεσμα ψυχρής ορθολογικότητας. Αντιθέτως, συχνά επιβάλλεται από τη δυναμική της ταπείνωσης, τον φόβο απώλειας ισχύος, την ιδεολογική εμμονή, την ανάγκη καθεστωτικής επιβίωσης, αλλά και από ισχυρά εξωκρατικά συμφέροντα – πολιτικά, οικονομικά ή επιχειρηματικά – τα οποία ενίοτε ευνοούν ή υποδαυλίζουν τη σύγκρουση.

*Το άρθρο εκφράζει προσωπικές απόψεις και εκτιμήσεις του συντάκτη

φωτ.αρχείου