20-8-2024

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός ΜΑ Military History

Η οργάνωση της επιχείρησης

Οι Έλληνες που εσφαλμένα θεώρησαν ότι η ήττα των Περσών στον Μαραθώνα και ο θάνατος του Δαρείου τούς είχε εξασφαλίσει την ειρήνη, αντιμετώπισαν μια πολύ δυσάρεστη έκπληξη όταν έμαθαν τις μεγάλες προετοιμασίες των Περσών και την αιματηρή περσική εισβολή στις θρακικές αποικίες τους ως προετοιμασία για την κύρια εκστρατεία. Η αγριότητα της εισβολής στη Θράκη έδωσε επιχειρήματα στους υποστηρικτές της αντίστασης και ανάγκασε τα φιλοπερσικά κόμματα σε σιωπή.

Το 483 π.Χ., όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη προσκλήθηκαν στο Συνέδριο της Κορίνθου προκειμένου να ληφθούν αποφάσεις για τα τεράστια ζητήματα που αντιμετώπισαν οι Έλληνες ίσως για πρώτη φορά στην ιστορία τους. Η κατάσταση δεν θα μπορούσε να είναι χειρότερη. Οι ελληνικές αποικίες στη Δύση αντιμετώπιζαν προβλήματα με τους Καρχηδονίους και δεν μπορούσαν να παράσχουν βοήθεια. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Ξέρξης είχε μυστικό σύμφωνο με τους Καρχηδόνιους μέσω των Φοινίκων υποτελών του, αλλά υπάρχουν μόνο αμφιλεγόμενες αποδείξεις για αυτό.

Οι προφητείες του Μαντείου των Δελφών προπαγάνδιζαν έμμεσα υπέρ του Ξέρξη. Χωρίς καν μάχη, και λόγω των προφητειών, ο Πέρσης Βασιλιάς είχε βγάλει το νησί της Κρήτης εκτός πολέμου. Οι Αθηναίοι απεσταλμένοι έπρεπε να κάνουν το αδιανόητο: να αμφισβητήσουν τον «Θείο Λόγο» για να τονώσουν το πνεύμα της αντίστασης. Οι Αργείοι ζήτησαν από κοινού διοίκηση των ελληνικών δυνάμεων και προσπαθούσαν να εμποδίσουν τους Σπαρτιάτες να επιτύχουν συναίνεση, οι Βοιωτοί ήταν αναποφάσιστοι και η θεσσαλική αριστοκρατία κατηγορήθηκε ανοιχτά για προδοσία.

Όλες οι προσπάθειες των αντιπάλων της Περσικής Αυτοκρατορίας να αντέξουν τις πολιορκίες των πόλεών τους ελπίζοντας ότι οι Πέρσες θα κουραστούν και θα εγκαταλείψουν την προσπάθεια να τους υποτάξουν απέτυχαν, επειδή ο περσικός στρατός είχε άφθονο έμψυχο υλικό και μέσα για πολιορκητικά έργα και θα μπορούσε να υποτάξει τους πολιορκημένους Έλληνες διαδοχικά έναν ένα. Η μόνη επιτυχία των Ελλήνων εναντίον των Περσών στον Μαραθώνα ήταν το αποτέλεσμα μιας μάχης στο ανοιχτό πεδίο. Αλλά ο άνευ προηγουμένου όγκος των στρατευμάτων του Ξέρξη κατέστησε αυτή την επιλογή εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι αυτοκτονική. Υπήρχε πάντα ο κίνδυνος μιας ελληνικής εμπλοκής σε μια παρατεταμένη μάχη, ενώ οι Περσικές εφεδρείες θα τους περικύκλωναν και θα τους εξόντωσαν. Οι Έλληνες τελικά αποφάσισαν να υπερασπιστούν τα στενά περάσματα  με τον Ελληνικό Στόλο να εμποδίζει τις αποβάσεις στα ελληνικά μετόπισθεν.

Οι Έλληνες γνώριζαν πολύ καλά ότι τα υλικά μέσα  που διέθετε η Περσική Αυτοκρατορία ήταν ανώτερα από τα δικά τους. Όμως η εμπειρία του Μαραθώνα τούς είχε διδάξει ότι οι Πέρσες δεν ήταν ανίκητοι. Οι Έλληνες γνώριζαν επίσης ότι όλοι οι στρατοί της εποχής συντηρούνταν από τους πόρους των περιοχών που διέσχιζαν. Η παραμονή του στρατού σε μια περιοχή για μεγάλο χρονικό διάστημα θα μπορούσε να την απογυμνώσει από τους φυσικούς πόρους της. Αυτό ήταν έντονο πρόβλημα, για τον μεγάλο περσικό στρατό, που θα μπορούσε να γίνει πολύ οξύ και ίσως ακόμη  να προκαλέσει μια επανάσταση των «Μηδισμένων Ελλήνων» εάν διακυβευόταν η ίδια η επιβίωσή τους.

Το σχέδιο αρχικά προέβλεπε την κατάληψη στενών περασμάτων που αφθονούν στην ελληνική επικράτεια για να ακινητοποιηθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα ο περσικός στρατός σε ένα σημείο και να εξαναγκαστεί να υποχωρήσει λόγω έλλειψης μέσων για τη συντήρησή του. Η βοήθεια του περσικού στόλου περιοριζόταν από τη συνήθεια της εποχής, να πλέει κατά μήκος των παράκτιων διαδρομών και οι πλοηγοί του έτρεφαν φόβο για τα άγνωστα  ελληνικά νερά. Η αριθμητική υπεροχή του περσικού στόλου θα μπορούσε να εξουδετερωθεί, με τη φύλαξη των στενών πλωτών οδών που επίσης αφθονούν στην ελληνική ακτογραμμή.

Η πρώτη προσπάθεια συγκράτησης των Περσών στο πέρασμα των Τεμπών απέτυχε λόγω ανεπαρκών δυνάμεων και της χλιαρής στάσης των Θεσσαλών, αλλά κυρίως γιατί μπορούσε να παρακαμφθεί από τη θάλασσα. Η θεσσαλική ακτογραμμή δεν έχει στενά θαλάσσια περάσματα και ο Ελληνικός Στόλος είχε αριθμητικό μειονέκτημα. Στους Έλληνες είτε άρεσε ή όχι, έπρεπε να αποσυρθούν στην εναλλακτική αμυντική τοποθεσία των Θερμοπυλών.

Στη γενική αντίληψη για τη μάχη των Θερμοπυλών, κυριαρχεί έντονος συναισθηματισμός λόγω της θυσίας των Σπαρτιατών και των Θεσπιέων. Όλοι αναφέρονται στην «ένδοξη ήττα» που άνοιξε τον δρόμο για την τελική νίκη. Η κυρίαρχη άποψη είναι ότι ο Λεωνίδας πολέμησε σκόπιμα ενώ δεν υπήρχε ελπίδα για να εμπνεύσει την ελληνική αποφασιστικότητα στον αγώνα. Αλλά κανείς δεν πηγαίνει ποτέ στον πόλεμο για να πεθάνει, ειδικά οι Σπαρτιάτες. Επίσης ο Πλούταρχος στο έργο του «Αποφθέγματα  των Λακεδαιμονίων» μας λέει ότι όταν ένας έμπορος πρότεινε σε έναν Σπαρτιάτη να του πουλήσει έναν κόκορα που θα προτιμούσε να σκοτωθεί παρά να υποχωρήσει σε μια κοκορομαχίαα, ο Σπαρτιάτης απάντησε ότι προτιμούσε να αγοράσει έναν κόκορα που θα σκότωνε τον αντίπαλό του. στον αγώνα!

Η τοπογραφία των Θερμοπυλών

Ο σύγχρονος περιηγητής των Θερμοπυλών, επισκεπτόμενος το μνημείο με το άγαλμα του Λεωνίδα, αδυνατεί να καταλάβει πόσο διαφορετικό ήταν το τοπίο την εποχή των Περσικών πολέμων. Τα δυόμισι χιλιάδες χρόνια που πέρασαν έφεραν δραματικές αλλαγές στην περιοχή. Με την πάροδο των αιώνων η λάσπη των τεσσάρων ποταμών (Σπερχειός, Μελάς, Φοίνικας και Ασωπός) έχει μεταμορφώσει τον τόπο σπρώχνοντας την ακτογραμμή πέντε έως οκτώ χιλιόμετρα προς τα ανατολικά. Είναι τρομερά δύσκολο για τον σύγχρονο επισκέπτη να αντιληφθεί τον στενό χώρο που δεν έχει πλέον καμία σχέση με τις περιγραφές των αρχαίων συγγραφέων. Η διαφορά της σύγχρονης με την αρχαία γεωγραφική διαμόρφωση είναι τέτοια που πολλοί μελετητές πίστευαν ότι ο Ηρόδοτος δεν είχε επισκεφτεί τον τόπο αλλά τον περιέγραψε μέσω μαρτυριών τρίτων.

Την εποχή των Περσικών Πολέμων η ακτογραμμή έφτανε σε αυτό που είναι σήμερα η εθνική οδός. Η ακτή στο σημείο ήταν βραχώδης ενώ σε άλλο σημείο υπήρχαν επικίνδυνοι βάλτοι. Το όρος Οίτη με την κορυφή του το Καλλίδρομο. δεσπόζει στην περιοχή όπως είναι σήμερα. Μεταξύ του βουνού και της ακτογραμμής ένας στενός δρόμος διεκπεραίωνε την κυκλοφορία μεταξύ Βόρειας και Νότιας Ελλάδας. Οι Φωκείς είχαν χτίσει εκεί ένα τείχος για να αμυνθούν από τους Θεσσαλούς.

Ο βασιλιάς Λεωνίδας διέταξε να επισκευαστεί το εγκαταλελειμμένο οχυρό. περισσότερο για να απασχολήσει τον στρατό του. Οι πιο άγριες μάχες έγιναν μπροστά από αυτό το οχυρό. Οι Πέρσες στρατοπέδευσαν μεταξύ των ποταμών Μελά και Ασωπού, εν μέρει για προστασία από ξαφνικές επιθέσεις και εν μέρει για να έχουν νερό για τον μεγάλο στρατό τους. Η στενότητα του περάσματος και ο χρόνος που χρειάζονται οι Πέρσες για να φτάσουν στην ελληνική αμυντική γραμμή επέτρεψαν στους Έλληνες να εναλλάσσουν τις μάχιμες μονάδες τους και να αντιμετωπίσουν κάθε περσική επίθεση με νέα ξεκούραστα στρατεύματα.

Το θέμα όμως είναι τα περάσματα που υπάρχουν στο βουνό Οίτη. Πολλοί μελετητές αναρωτιούνται γιατί οι γενικά ικανοί Πέρσες ανιχνευτές δεν βρήκαν τα περάσματα που παρακάμπτουν την τοποθεσία. Μια πιθανή εξήγηση είναι ότι όντας ιππείς δεν θα ρίσκαραν τα ακριβά τους άλογα στις βραχώδεις περιοχές των βουνών. Οι Θεσσαλοί όμως είχαν κάποτε παρακάμψει το Φωκικό φρούριο με οδηγούς τους Μαλλιείς. Είναι ενδιαφέρον ότι κράτησαν το στόμα τους κλειστό για το θέμα, παρά τη μεγάλη ανταμοιβή που θα πρόσφερε ο Ξέρξης για μια τέτοια πληροφορία.

Σκοτώστε τον Ξέρξη!

Οι Θερμοπύλες εξουδετέρωσαν την αριθμητική υπεροχή των Περσών και δεν μπορούσαν να παρακαμφθούν από τον περσικό στόλο που έπρεπε πρώτα να εξουδετερώσει τον ελληνικό στόλο στα στενά του Αρτεμισίου. Η φύση της υδάτινης οδού με τα δύσκολα ρεύματα αναιρούσε την αριθμητική υπεροχή του εχθρικού στόλου και ενθάρρυνε τους Έλληνες να προσφέρουν μάχη. Οι Σπαρτιάτες είχαν καταλάβει σωστά ότι η πηγή της περσικής ισχύος ήταν το προσωποπαγές ασιατικό μοναρχικό σύστημα. Τα πάντα διευθύνονταν από έναν μόνο άνθρωπο, τον Μεγάλο Βασιλιά. Το σύστημα ήταν μάλλον αδύνατο να διατηρήσει τη συνοχή του εάν αυτός ο άνθρωπος εξαλειφόταν. Ίσως οι Έλληνες αμφέβαλλαν μέχρι την τελευταία στιγμή αν ο ίδιος ο Μέγας Βασιλιάς ηγήθηκε του Στρατού λαμβάνοντας υπ’ όψη ότι όλες οι εκστρατείες μετά την εποχή του Δαρείου εκτελούνταν από υποτελείς στρατηγούς. Όταν όμως ο Λεωνίδας είδε τους Πέρσες να στήνουν το παρατηρητήριο του Ξέρξη, ήταν σίγουρος ότι ο Πέρσης μονάρχης ήταν παρών.

Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες του Jacques-Louis David (Μουσείο Λούβρου)

Η απάντηση του Λεωνίδα στην πρόσκληση των Περσών να παραδοθεί δεν ήταν μια απάντηση που δόθηκε στον εκνευρισμό της στιγμής. Θα μπορούσε να απαντήσει «δεν θα παραδοθώ», μια σταθερή άρνηση εντός των ορίων της διπλωματίας. Μπορεί να πίστευε ότι μια μη διπλωματική απάντηση θα ανάγκαζε τον Ξέρξη να κάνει λάθος κινήσεις παρασυρμένος από την οργή και έτσι απάντησε Μολών Λαβέ-έλα να τα πάρεις!  Αν και αυτή η απάντηση βρήκε τον δρόμο της προς την αιωνιότητα, δεν ήταν απλώς μια επίδειξη γενναιότητας, αλλά μια υπολογισμένη ψυχολογική επιχείρηση που στόχευε στην βασιλική αλαζονεία του Ξέρξη. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Ξέρξης αγνόησε την παραδοσιακή περσική συνήθεια να σέβεται τη γενναιότητα και ακρωτηρίασε το πτώμα του Λεωνίδα.

Οι περσικές επιθέσεις ανθρώπινων κυμάτων απέτυχαν να εκβιάσουν το πέρασμα και ο στόλος τους δεν μπόρεσε να πάρει το πάνω χέρι στους ναυμαχίες του Αρτεμισίου. Ο Λεωνίδας είχε καταφέρει να σταματήσει την περσική προέλαση και είχε ταπεινώσει την περσική δύναμη. Η Βόρεια Ελλάδα δεν μπορούσε να συντηρήσει επ’ αόριστον τον τεράστιο ασιατικό στρατό και ο μεγαλοπρεπής Βασιλιάς έδειχνε αδύναμος μπροστά στους υπηκόους του. Ο Διόδωρος ο Σικελός, ο Ιουστίνος και ο Κτησίας αναφέρουν υπόνοιες ανταρσιών στον Περσικό Στρατό και οι ισχυρισμοί τους μπορεί να έχουν ένα  σημαντικό στοιχείο αλήθειας. Όταν ο Εφιάλτης παρουσιάστηκε στον Μεγάλο Βασιλιά με πληροφορίες για το πώς θα διασπάσει την ελληνική αμυντική γραμμή, μπορεί να ήταν απλώς ένα σημάδι της εύνοιας του θεού Αχούρα Μάζντα που έδειχνε την εύνοιά του. Ο Πέρσης μονάρχης χρησιμοποιώντας το θρησκευτικό αίσθημα των στρατευμάτων του μπορούσε να ανυψώσει το ηθικό των υποτελών του και να επαναβεβαιώσει την εξουσία του ως «παντοδύναμου άρχοντα».

Εδώ οι πηγές προσφέρουν διαφορετικές αναφορές για τα γεγονότα. Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται ότι ο καθαρός Μεγιστίας βλέπει κακούς οιωνούς για το μέλλον του αγώνα. Ο Διόδωρος ισχυρίζεται ότι λιποτάκτης από το περσικό στρατόπεδο φέρνει την είδηση ότι η θέση έχει παραβιαστεί. Ο Λεωνίδας αποφάσισε να στείλει μια ομάδα επιδρομών για να εξαλείψει την Περσική Ανώτατη Διοίκηση και να προκαλέσει σύγχυση στον εχθρό.

Αν εξετάσουμε όμως τη στρατιωτική κατάσταση με ψυχραιμία, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Λεωνίδας γνώριζε ότι ο χρόνος δεν ήταν υπέρ των Ελλήνων. Ήταν θέμα χρόνου οι Θεσσαλοί -άσπονδοι εχθροί των Φωκέων συμμάχων του- να αποφασίσουν να ενημερώσουν τον Ξέρξη για τα ορεινά περάσματα. Η τακτική κατάσταση, επίσης, βρισκόταν σε αδιέξοδο καθώς οι οπλίτες δεν μπορούσαν να αντεπιτεθούν και να καταστρέψουν τον περσικό στρατό.

Σύμφωνα με τον Διόδωρο, ο Λεωνίδας είχε περισσότερα Λακωνικά στρατεύματα εκτός από τους 300 Ιππείς (επίλεκτη δύναμη 300 οπλιτών που αποτελούσαν την σωματοφυλακή του). Αυτό θα περιελάμβανε Σκιρίτες (οι έξοχοι ακροβολιστές/ανιχνευτές των Σπαρτιατών) και πιθανώς στοιχεία της Κρυπτείας, της σπαρτιατικής δύναμης που ήταν αφιερωμένη στην εκπαίδευση ανταρτοπόλεμου και επίσης ενεργούσε και ως μυστική υπηρεσία. Όταν έμαθε τα νέα για τις περσικές ενέργειες, κράτησε την ψυχραιμία του. Προσπάθησε να πείσει τους άλλους Πελοποννήσιους ότι τα μονοπάτια που παρακάμπτουν την αμυντική τους γραμμή ήταν επίσης στενά και μπορούσαν να κρατηθούν με τον ίδιο τρόπο που γινόταν στο κύριο πέρασμα τις τελευταίες δύο ημέρες.

Ο Έλληνας διοικητής αποφασίζει να στείλει τους επιδρομείς του και χρησιμοποίησε επίσης τους Θεσπιείς και τους Θηβαίους συμμάχους του (οι οποίοι προσφέρθηκαν εθελοντικά σύμφωνα με τον Πλούταρχο) κατά μήκος των Ιππέων του ως δύναμη επίθεσης – δόλωμα για να διευκολύνει το έργο των επιδρομέων. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, οι επιδρομείς καταφέρνουν να μπουν στη Βασιλική Σκηνή και να σκοτώσουν όλους όσους βρίσκονταν μέσα, αλλά τούς διέφυγε ο Ξέρξης που απλά δεν ήταν εκεί! Οι Σπαρτιάτες τότε σκοτώνονται από την Περσική Βασιλική Φρουρά. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Δημάρατος, ο οποίος δεν είχε καταφέρει να καταμετρήσει το Άργος σε μια νυχτερινή επιδρομή χρησιμοποιώντας Σκιρίτες, χρησίμευσε ως σύμβουλος του Ξέρξη και ίσως του είπε να μην κοιμηθεί ποτέ στο ίδιο μέρος δύο φορές στην εκστρατεία. Ο Ηρόδοτος λέει ότι οι αδελφοί του Ξέρξη Αβρακόμας και Υπεράνθης πέθαναν στις Θερμοπύλες. Λαμβάνοντας υπ’όψη το γεγονός ότι οι Πέρσες βασιλιάδες μετά την εποχή του Δαρείου απέφευγαν την άμεση εμπλοκή σε μάχη, οι δύο άνδρες πιθανότατα έπεσαν θύματα των Σπαρτιατών επιδρομέων.

Ενώ οι Πελοποννήσιοι εγκατέλειψαν το πέρασμα, οι Σπαρτιάτες και οι Βοιωτοί επιτέθηκαν στο περσικό στρατόπεδο. Οι Πέρσες αιφνιδιάζονται. αλλά οι Πέρσες στρατηγοί μπόρεσαν να αποκαταστήσουν την τάξη και το βάρος των αριθμών άρχισε να φαίνεται. Την κρίσιμη αυτή στιγμή ο Λεωνίδας σκοτώνεται αλλά οι σωματοφύλακές του διασώζουν το σώμα του και μαζί με τους απελπισμένους Θεσπιείς υποχωρούν στο Φωκικό τείχος. Βλέποντας το  αυτό οι Θηβαίοι παραδόθηκαν και στιγματίστηκαν από τους Πέρσες.

Ακόμη και σήμερα οι ειδικές επιχειρήσεις, ειδικά εκείνες που στοχεύουν στην εξάλειψη της ηγεσίας του εχθρού, εμποδίζονται από απρόβλεπτες συνθήκες και οι συνδυασμένες οπλικές επιθέσεις μπορεί να αποτύχουν λόγω της πολυπλοκότητάς τους. Αν η νυχτερινή επιδρομή ήταν επιτυχής σήμερα, θα μιλούσαμε για την μεγάλη νίκη των Θερμοπυλών και για το πώς λίγοι Έλληνες αντιστάθηκαν στη δύναμη μιας Αυτοκρατορίας, αλλά η Ιστορία δεν γράφεται ποτέ με τη λέξη «Αν…». Θα ήταν επίσης ενδιαφέρον εάν υπήρχαν αρκετά στοιχεία που να συνδέουν τη δολοφονία του Ξέρξη με την εμπλοκή της Κρυπτείας, σε μια προσπάθεια να στηριχθούν οι Έλληνες άποικοι της Μ .Ασίας  σε νέα επανάσταση και να περιοριστεί η αυξανόμενη επιρροής των Αθηναίων στις υποθέσεις της Ελλάδας.

Πηγές

Ηροδότου «Ιστορία» Loeb Classical Library 1920

Ploutarch “Morals” Loeb Classical Library 1920

Παυσανίας «Περιγραφή της Ελλάδας» John Dreyden Λονδίνο: Macmillan, 1889

Brandon D. Ross Krypteia: A Form of Ancient Guerrilla Warfare Grand Valley Journal of History Τόμος 1, Τεύχος 2

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog