17-8-2024

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός ΜΑ Military History

Στα τέλη του 15ου με αρχές 16ου αιώνα, συνέβησαν γεγονότα στην Μέση Ανατολή που εν πολλοίς επηρεάζουν ακόμα το σημερινό πλαίσιο εξελίξεων στην περιοχή.  Η Οθωμανική Αυτοκρατορία με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης σταθεροποίησε την εδαφική της έκταση, απείλησε την Ιταλία αλλά δεν κατάφερε να αξιοποιήσει το προγεφύρωμα του Οτράντο. Πέτυχε όμως να αδυνατίσει το υποτελές στην Ουγγαρία βασίλειο της Κροατίας στο βορρά. Στα ανατολικά της σύνορα όμως, υπήρχαν υποτελή τουρκομανικά εμιράτα αλλά και Οθωμανοί κάτοικοι που είχαν ασπαστεί το Σιιτικό Ισλάμ σε αντίθεση με τους «ορθόδοξους» Οθωμανούς σουλτάνους που ήταν Σουνίτες.

Στις αρχές του 16ου αιώνα, η αυτοκρατορία των απογόνων του Ταμερλάνου που κάλυπτε και το Ιράν διαλύθηκε. Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ένας ιρανο-κουρδικής καταγωγής οπλαρχηγός που λεγόταν Ισμαήλ και ίδρυσε την αυτοκρατορία των Σαφαβιδών. Επέβαλε με σκληρότητα το Σιιτικό δόγμα στην επικράτειά του.  Οι Σιίτες των ανατολικών οθωμανικών επαρχιών βρήκαν την ευκαιρία να επαναστατήσουν και ο Σάχης πλέον Ισμαήλ τους έστειλε βοήθεια 5.000 άτακτους Τουρκομάνους και Γεωργιανούς υποτελείς του υπό τον αδελφό του.

Ο κυβερνήτης όμως της Τραπεζούντας Σελίμ, μικρότερος γιος του Σουλτάνου και της Γκιουλμπαχάρ Χατούν – η οποία σύμφωνα τους περισσότερους Ιστορικούς ήταν Ελληνίδα Πόντια από το χωριό Vayvara νοτίως της Παναγίας της Σουμελά -κατέστειλε με μεγάλη σκληρότητα την εξέγερση. Νίκησε το σιιτικό στράτευμα και έθεσε τμήματα της Γεωργίας, του Νταγκεστάν και της Τσετσενίας υπό οθωμανικό έλεγχο. Το 1512, εκθρόνισε τον πατέρα του Βαγιαζήτ Β’ και σκότωσε όλους του εξ’ αίματος συγγενείς για να διασφαλίσει το θρόνο. Γι’ αυτό έλαβε το προσωνύμιο Γιαβούζ (=Δυναμικός, Σκοτεινός).

Με συνθήκες εξασφάλισε τα ευρωπαϊκά του σύνορα και αποφάσισε να λύσει τους λογαριασμούς του με τον Σάχη Ισμαήλ.  Συγκέντρωσε τα στρατεύματα της Ρούμελης και της Ανατολίας και έφτιαξε καταλόγους με όλους τους Σιίτες άρρενες από 7 έως 70 ετών που κατοικούσαν στις οθωμανικές επαρχίες. Καθώς ο στρατός του βάδιζε προς τα ανατολικά οι άτακτοι Οθωμανοί βασιβουζούκοι εξαπολύθηκαν σε ένα όργιο ληστείας και αίματος κατά των «προγραμμένων αιρετικών». Παράλληλα εκτέλεσε και 50.000 Αλευίτες  ως ύποπτους στάσης. Ο σουλτάνος δεν θα άφηνε ύποπτους επαναστάτες να παρακωλύσουν τα μετόπισθεν του. Εξάλλου έπραττε το θέλημα του Αλλάχ εξαφανίζοντας την αίρεση από κράτος του αλλά και το σοβαρό σφάλμα να ερημώνει την δική του περιοχή.

Ο Σάχης Ισμαήλ από τη ώρα που οι Οθωμανοί πέρασαν τα σύνορα εφάρμοσε τακτική καμένης γης.  Η κατάσταση ήταν τόσο δύσκολη για τον Σελίμ που  ακόμα και οι πιστοί Γενίτσαροι διαμαρτυρήθηκαν κάνοντας την σουλτανική σκηνή στόχο σκοποβολής! Όταν το έμαθε αυτό ο Σάχης αποφάσισε να αντιμετωπίσει του Οθωμανούς στην κοιλάδα του Τσαλντιράν.

Οι πηγές λένε ότι ο Σελίμ διέθετε 60.000 έως 200.000 άνδρες αλλά λαμβάνοντας υπ’όψιν την οθωμανική συνήθεια να καταγράφονται στην δύναμη της μονάδας τα υποζύγια και τα αιγοπρόβατα για τον επισιτισμό τον ανδρών πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί. Πάντως είναι βέβαιο ότι είχε αριθμητική υπεροχή. Το πεζικό ήταν οι αξιόπιστοι γενίτσαροι οπλισμένοι με μουσκέτα και υποστηρίζονταν από πελεκυφόρους πεζούς (yaya- ανάμεσα τους και χριστιανοί). Το ελαφρό ιππικό αποτελούταν από επιδρομείς ιπποτοξότες (akinci) και το βαρύ ιππικό τιμαριωτών σπαχήδων του Σουλτάνου (Kapıkulu). Στο στράτευμα της Ρούμελης υπηρετούσαν υποτελείς Σέρβοι ιππότες με γερμανικές πανοπλίες και Ηπειρώτες τιμαριούχοι με ιταλικές πανοπλίες. Ηταν το κρυφό χαρτί το  Σουλτάνου που επιπλέον τους είχε υπό τη άμεση επίβλεψή του και μακριά από τους πράκτορες των Δυτικών γειτόνων του. Το πιο ισχυρό και νεωτεριστικό στοιχείο του Οθωμανικού στρατού ήταν το τροχοφόρο πυροβολικό που μπορούσε να αλλάξει τομέα βολής αλλά και θέση στο πεδίο της μάχης.

Ο Ισμαήλ είχε 40.000 έως 80.000 άνδρες που οι περισσότεροι ήταν ελαφροί ιππείς. Είχε όμως και βαρύ ιππικό από τους υποτελείς Γεωργιανούς. Το λιγοστό πεζικό του ήταν κυρίως άτακτοι Κούρδοι και το πυροβολικό και οι τυφεκιοφόροι του δεν ήταν παρόντες καθώς ήταν πιθανόν σε κατάσταση αναδιοργάνωσης. Για να μην εκτεθεί στο ανώτερο οθωμανικό πυροβολικό, θα προσπαθούσε να αψιμαχήσει με το ελαφρό του ιππικό και να πλήξει τον εχθρό με το βαρύ ιππικό του αν παρουσίαζε σημεία κάμψης.

Οι Γενίτσαροι με ομοβροντίες των μουσκέτων τους απέκρουσαν τους ακροβολιστές του Σάχη αλλά παρασυρμένοι από την επιτυχία τους αντεπετέθησαν μαζί με τους πελεκυφόρους, κινδύνευσαν να κυκλωθούν με αποτέλεσμα την άτακτη υποχώρησή τους. Ο Σάχης τότε προσπάθησε να πιέσει τα πλευρά των Οθωμανών για να εξαναγκάσει το βαρύ τους ιππικό να επελάσει πρόωρα ώστε το δικο του βαρύ Ιππικό να κερδίσει το πλεονέκτημα.  Ο Σουλτάνος όμως έτρεψε τα πυροβόλα του προς τα άκρα και οι ιππείς του Σάχη περιέπεσαν σε σύγχυση.

Ο Σελίμ διέταξε επίθεση του δικού βαρέος Ιππικού. Οι “τεθωρακισμένοι” Σέρβοι και Ηπειρώτες ιππείς κυριολεκτικά διέλυσαν τους αντιπάλους τους. Ο Ισμαήλ που είχε προωθηθεί για να  βάλει τάξη το χάος τραυματίστηκε κι εγκατέλειψε την μάχη. Ο Σουλτάνος πάνω στην σύγχυση όρμησε στην μάχη με τους δικούς του σπαχήδες και η υποχώρηση των Ιρανών υπήρξε καταστροφική. Αν και οι Οθωμανοί συνέλαβαν μια από τις συζύγους του Ισμαήλ, που ο Σελίμ πάντρεψε με έναν αξιωματούχο του και κατέλαβαν κάποιες πόλεις κοντά στα σύνορα, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν μη μπορώντας να συντηρηθούν στη ερημωμένη περιοχή.

Αυτό ήταν η αρχή μιας καταστρεπτικής σύγκρουσης που κράτησε δεκαετίες αλλά η μάχη έχει ιστορικά ιδιαίτερη σημασία, γιατί κατάργησε την ιδέα ότι ο Μουρσίντ (δάσκαλος) των Σιιτών ήταν αλάνθαστος, και έκανε τους Κούρδους φυλάρχους να εγκαταλείψουν το σιιτικό δόγμα και τους Σαφαβίδες, γενόμενοι υποτελείς των Οθωμανών.  Ο Σελίμ  εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία και κατέλαβε την Συρο-Παλαιστίνη και την Αίγυπτο όπου απέκτησε το τίτλο του χαλίφη (ηγέτη των πιστών) που οι απόγονοί του διατήρησαν μέχρι την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν υπερβολή ίσως ότι η μάχη το υ Τσαλντιράν συνέβαλε στην δημιουργία της σύγχρονης Μέσης Ανατολής.

Πηγές

Martin Sicker, The Islamic World in Ascendancy: From the Arab conquests to the Siege of Vienna, Praeger Publishers, 2000

Willem Floor, The Safavid State: Government, Judiciary, Religious Institution and the Army, Mazda Publishers 2024

David Nicolle, Armies of the Ottoman Turks, 1300-1774 Osprey Publishing 1983

Karagoz, Huseyn Mirza  “Alevism in Turkey: Tensions and patterns of migration”. In Issa, Tözün (ed.). Alevis in Europe: Voices of Migration, Culture and Identity, Routledge 2017

Krstic, T., 2011. Contested Conversions To Islam. Stanford, Calif.: Stanford University Press.

Ζωγραφική απεικόνιση της μάχης στο ανάκτορο Chehel Sotoun στο Ισφαχάν στο Ιράν (πηγή)

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog