9-8-2024

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός ΜΑ Military History

Το σκηνικό της σύγκρουσης

Όταν ο αυτοκράτορας Ηράκλειος νίκησε του Σασσανίδες στις αρχές του 7ου μεταχριστιανικού αιώνα, το βυζαντινό κράτος εφησύχασε και αγνόησε της μαζικές επιδρομές φυλών από την αραβική έρημο θεωρώντας τις απλές οχλήσεις. Οι φυλές όμως είχαν πετύχει για πρώτη φορά στη ιστορία τους πολιτική ενοποίηση υπό τη σημαία της θρησκείας του Ισλάμ και ρίχτηκαν στον πόλεμο διψώντας για κατακτήσεις και με αιτιολογία ότι διέδιδαν την «αληθινή θρησκεία».

Πρώτα συνέτριψαν τους αποδυναμωμένους Σασσανίδες και μετά στράφηκαν κατά των Βυζαντινών. Μετά την καταστροφή στον ποταμό Ιερομύακα,  (Yarmouk) ο Ηράκλειος εκκένωσε τη Συρία και πέθανε από τη συντριβή. Οι ντόπιοι χριστιανοί απηυδισμένοι από την βίαιη επιβολή των κανόνων της Συνόδου της Χαλκηδόνος και τους άπληστους Βυζαντινούς φοροεισπράκτορες υποτάχθηκαν (μάλλον πρόθυμα) στους Μουσουλμάνους.

Από το 636 έως το 661 μ.Χ., οι Άραβες έλεγχαν μια περιοχή που εκτείνονταν από την Αίγυπτο έως τα όρια του Τουρκεστάν. Οι διάδοχοι του Ηρακλείου ίσως επηρεασμένοι γενετικά από τον αιμομικτικό του γάμο κινούνταν μεταξύ νωθρότητας και σχιζοφρένειας υπονομεύοντας έτσι τους αμυντικούς μηχανισμούς του κράτους. Το χειρότερο ήταν ότι οι βασικά στεριανοί Άραβες απέκτησαν χάρη στου παράλιους μεσογειακούς πληθυσμούς που υπέταξαν ικανή ναυτική ισχύ. Άρχισαν  επιδρομές στην Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Μόνο οι ενδοαραβικές έριδες μεταξύ των απογόνων κι επιγόνων του Μωάμεθ για την διαδοχή έσωσαν τους Βυζαντινούς από την ολοκληρωτική συντριβή.

Το 661 μ.χ.,  ο στρατηγός Μωαβίας (Μουαουίγια ιμπν Αμπί Σουφυάν), μετά την εξουδετέρωση των ανταγωνιστών του, αναγορεύτηκε «ηγέτης των πιστών». (χαλίφης). Έκανε κέντρο της δυνάμεώς του την Συρία και η Δαμασκός έγινε πρωτεύουσα του ισλαμικού κόσμου.  Χρησιμοποιώντας τα Ελληνικά σαν επίσημη γλώσσα και στηριζόμενος σε πρώην Βυζαντινούς δημόσιους υπαλλήλους κατάφερε να κερδίσει την υποστήριξη των χριστιανών και μουσουλμάνων υπηκόων του. Αναδιοργάνωσε επίσης το στρατό σχηματίζοντας τακτικές μονάδες που πλαισίωναν τα μέχρι τότε άτακτα στρατεύματα των φανατικών θρησκόληπτων επιδρομέων.

Στην Βυζαντινή πρωτεύουσα, τα ανακτορικά πραξικοπήματα και η αναρχία πήραν τέλος όταν το 668 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος Δ’ αναγορεύθηκε αυτοκράτορας. Ο νέος μονάρχης αναδιοργάνωσε την άμυνα εκσυγχρονίζοντας τα συνοριακά τμήματα (ακρίτες) και ενοποιώντας την πολιτική και στρατιωτική εξουσία στις επαρχίες. (θεσμός των θεμάτων). Λόγω της αδυναμίας τους ο Βυζαντινοί παρακολουθούσαν τα ισλαμικά επιδρομικά τμήματα και όταν αυτά επέστρεφαν από επιδρομή τους επιτίθονταν με σκοπό να ανακτήσουν τη λεία και τους αιχμαλώτους. (πόλεμος των σκιών). Οι χερσαίες επιδρομές όμως ίσως και να αποτελούσαν αντιπερισπασμό για να κρύψουν τις προθέσεις των Μουσουλμάνων.

Ένας Θαλάσσιος Ελιγμός

ο 670 μ.Χ., ο Μωαβίας εξαπέλυσε μια μοίρα του αραβικού στόλου στο Αιγαίο. Οι  Μουσουλμάνοι εισχώρησαν στον Ελλήσποντο και αφού έφτασαν στην Προποντίδα κατέλαβαν τη χερσόνησο της Κυζίκου μόλις 100 χιλιόμετρα από την Κωνσταντινούπολη. Χάρη στις επιτυχίες των προηγούμενων δεκαετιών, οι Άραβες είχαν πατήσει την Ρόδο, ενώ άλλα τμήματα του μουσουλμανικού στόλου κατέλαβαν την Σμύρνη και την Ταρσό έως το 673. Πιθανώς η εντυπωσιακή αυτή επιτυχία των Αράβων έγινε δυνατή λόγω της νίκης τους το 655 μ.Χ. κατά τη λεγόμενη  «Ναυμαχία των Καταρτιών» όπου κατάφεραν ν’ αποσαθρώσουν τον βυζαντινό στόλο εξαφανίζοντας έτσι την οργανωμένη θαλάσσια αντίσταση των αντιπάλων τους.

Ο Μωαβίας κατάφερε έτσι να στήσει ένα δίκτυο σταθμών ανεφοδιασμού που έφτανε μέχρι την Κύζικο. Επίσης κατάφερε εξασφαλήσει υπήνεμα αγκυροβόλια για τις νηοπομπές που θα έρχονταν με ενισχύσεις. Η κίνηση αυτή ήταν ευφυής γιατί η θαλάσσια κυριαρχία των Αράβων τούς επέτρεπε  να παρακάμψουν την ενδοχώρα της Ανατολίας όπου οι Βυζαντινές φρουρές θα μπορούσαν να παρακωλύουν τον εφοδιασμό τους. Αν οι Μουσουλμάνοι πολιορκούσαν τα φρούρια που αντιστέκονταν εκτός από σπατάλη χρόνου θα ήταν εκτεθειμένοι στις αντεπιθέσεις των Βυζαντινών. Χάρη στον στόλο του ο Μωαβίας είχε παρακάμψει το χερσαίο αμυντικό σύστημα των οχυρώσεων της Μικράς Ασίας και μπορούσε να επιτεθεί στην ίδια την πρωτεύουσα των Βυζαντινών. Για να την καταλάβει όμως έπρεπε να εκμεταλλευτεί την όποια σύγχυση και αιφνιδιασμό προκαλούσε στους Βυζαντινούς και να υπερνικήσει την αντίστασή τους. Τίποτε όμως απ’ αυτά δεν συνέβη.

Ο Κωνσταντίνος Δ’ είχε επιδείξει μεγάλη δραστηριότητα ενισχύοντας τις οχυρώσεις της Κωνσταντινούπολης και του Γαλατά προετοιμαζόμενος για την πολιορκία. Επίσης άρχισε να ναυπηγεί πλοία για τον αυτοκρατορικό στόλο. Πιθανόν διέταξε και το θέμα των Καραβισιάνων να επανεξοπλιστεί και να αποφύγει τις συγκρούσεις με τους Άραβες μέχρι να ανακτήσει τις δυνάμεις του.

Πόλεμος θέσεων

Ορμώμενοι από την Κύζικο οι Άραβες μπορούσαν να αποβιβάζουν στρατεύματα στην απέναντι θρακική ακτή εκτός του βεληνεκούς των βυζαντινών πολιορκητικών μηχανών. Οι επιτιθέμενοι κατάφεραν να λεηλατήσουν την περιοχή έξω από τα τείχη της Κων/πολης αλλά η θέση τους δεν ήταν εξασφαλισμένη. Καθώς το έδαφος τούς ήταν άγνωστο και οι δυνάμεις τους έπρεπε να ασχολούνται με την πολιορκία  το στρατόπεδό τους ήταν εκτεθειμένο σε καταδρομικές ενέργειες από τις φρουρές των θρακικών πόλεων και κυρίως αυτή της Αδριανούπολης. Ήταν λοιπόν υποχρεωμένοι να μένουν σε ένα μεγάλο οχυρωμένο στρατόπεδο που καθώς δεν έφτανε την οργάνωση των βυζαντινών στρατοπέδων,  τούς εξέθετε σε επιδημίες.

Απεικόνιση υγρού πυρός (στις ξένες πηγές ελληνικό πυρ) στο χειρόγραφο Σκυλίτζη (Codex Skylitzes Matritensis, Bibliteca Nacional de Madrid, Vitr. 26-2, Bild-Nr. 77, f 34 v. b.)

Για τους ίδιους λόγους τα αραβικά καταδρομικά και λαφυραγωγά τμήματα είχαν περιορισμένη ακτίνα δράσης και ο ανεφοδιασμός τους στηριζόταν κυρίως στο στόλο τους. Οι Άραβες αφού κατασκεύασαν πολιορκητικές μηχανές άρχισαν να εξαπολύουν εφόδους κατά της Κωνσταντινούπολης. Καθώς το αραβικό πεζικό προήλαυνε δεχόταν τα βλήματα των βυζαντινών πολεμικών μηχανών που ήταν εγκαταστημένες στα τείχη. Όταν οι Άραβες έμπαιναν στο βεληνεκές των βυζαντινών τοξοτών, ο αριθμός των βλημάτων που ρίχνονταν εναντίον τους πολλαπλασιαζόταν. Η τριπλή σειρά των Θεοδοσιανών τειχών εμπόδιζε την προέλαση των πολιορκητικών πύργων. Επίσης οι κουρασμένοι άντρες που θα διασπούσαν την άμυνα του πρώτου τείχους δεν θα είχαν δυνάμεις να συνεχίσουν αλλά ούτε και να αντέξουν πιθανή βυζαντινή αντεπίθεση κι έτσι αποσύρονταν. Ο θρησκευτικός φανατισμός υστερούσε κατά πολύ σε σύγκριση με την αντοχή των Θεοδοσιανών Τειχών. Οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν τα τείχη για να φθείρουν τους Άραβες και καραδοκούσαν να αντεπιτεθούν.

Πυρ και θάλασσα

Ο αραβικός στόλος εμποδιζόταν να μπει στον Κεράτιο κόλπο από την αλυσίδα που τον έφραζε και που υποστηριζόταν από τις παράκτιες οχυρώσεις της Κωνσταντινούπολης και τους Γαλατά. Αφού ο αποκλεισμός δεν ήταν πλήρης  οι Βυζαντινοί μπορούσαν να εισάγουν εφόδια και ενισχύσεις δια θαλάσσης, ενώ παράλληλα μπορούσαν να εκκενώνουν τις θέσεις τους από τους τραυματίες και τους αρρώστους. Ο Μωαβίας αποφάσισε γενική επίθεση με όλο του το στόλο για να παραβιάσει την είσοδο του Κεράτιου κόλπου και να αποκλείσει  πλήρως την πόλη. Πιθανόν να σχεδίαζε την κύρια έφοδο με τα πολεμικά του πλοία, ενώ με τα μεταγωγικά του φορτωμένα τοξότες θα απασχολούσε τους υπερασπιστές των θαλασσίων τειχών. Αν οι Βυζαντινοί αποφάσιζαν να ναυμαχήσουν, θα τους νικούσε με την αριθμητική του υπεροχή.

Καθώς οι Άραβες προωθούνταν, ο Βυζαντινός Στόλος βγήκε για να τους σταματήσει. Καθώς η απόσταση μειώνονταν οι αντίπαλοι άρχιζαν να αλληλοπλήτονται με τις βλητικές μηχανές των πλοίων. Οι Μουσουλμάνοι όρμησαν μπροστά ελπίζοντας να σαλτάρουν στα βυζαντινά καταστρώματα αλλά μια άσχημη έκπληξη τους περίμενε.  Σιφώνια τοποθετημένα στις πλώρες των βυζαντινών πλοίων άρχισαν να εκτοξεύουν μια φλεγόμενη ουσία που δεν έσβηνε ούτε στο νερό. Επρόκειτο για στο «υγρό πυρ», μια εφεύρεση κάποιου Καλλίνικου από την Ηλιούπολη της Συρίας. Η σύνθεση του «υγρού πυρός» (ή αλλιώς ελληνικό πυρ) χάθηκε στο πέρασμα του χρόνου αλλά δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι εκείνη την εποχή ουσιαστικά έσωσε το Δυτικό Πολιτισμό καθώς το Ισλάμ προέλαυνε ακάθεκτο παντού.

Η κατάσταση δεν μεταβλήθηκε προς το καλύτερο για τους Άραβες. Όλες οι επιθέσεις τους αποτύγχαναν. Η συνεχής ροή των ενισχύσεων απλά αύξανε της απώλειες. Για πέντε συνεχή έτη το σκηνικό της φωτιάς και του ολέθρου επαναλαμβανόταν κάθε εκστρατευτική περίοδο από την άνοιξη ως το φθινόπωρο αλλά το αποτέλεσμα παρέμενε αρνητικό για τους ‘Άραβες. Επιπλέον, οι Βυζαντινοί κατάφεραν να καταστρέψουν μια αραβική στρατιά που διέσχιζε την Ανατολία και ο Μωαβίας που έχασε το στόλο του από τρικυμία και επιπλέον αντιμετώπιζε το πρόβλημα των επαναστατημένων Μαδραϊτών, αναγκάστηκε να ζητήσει ειρήνη.

Επίλογος

Οι Βυζαντινοί βρήκαν ευκαιρία ν’ ανακτήσουν την Ρόδο, η οποία είχε καταληφθεί νωρίτερα από τους Άραβες. Η βυζαντινή νίκη είχε μεγάλη σημασία καθώς για πρώτη φορά  απέτυχε τόσο φανερά μια απόπειρα ισλαμικής εξάπλωσης.Οι  ηγεμόνες των δυτικών κρατών  και οι Αβαροι της Ουγγαρίας εντυπωσιάσθηκαν από τη βυζαντινή νίκη και έστειλαν πρεσβεία στον αυτοκράτορα για να συνάψουν συμμαχία και εμπορικές σχέσεις. Οι Άραβες πλήρωσαν φόρο υποτέλειας αλλά ο Κωνσταντίνος έκανε το σφάλμα να μετατοπίσει του Μαδραϊτες από τα σύνορα ανοίγοντας έτσι το δρόμο για νέες αραβικές εισβολές όταν το χαλιφάτο ανέκαμψε.

Πηγές

Ι. Καραγιαννόπουλου «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» Εκδ. Σάκκουλα Θ/νίκη 1978

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝ/ΜΙΟΥ ΚΑΙΜΠΡΙΤΖ  Εκδόσεις «ΜΕΛΙΣΣΑ» 1966

Gwatkin, H.M., Whitney, J.P. (ed) et al. The Cambridge Medieval History Cambridge University Press, 1926.

Forbes, Townsbee, Mitrany, Hogarth  “The Balkans: A history,of Bulgaria Serbia Greece, Rumania, Turkey” Oxford University press 1915

A History of the Byzantine Empire by Al. Vasilief Translated from the Russian by S. Ragozin, Madison 1928

Edward Gibbon’s Decline and Fall of the Roman Empire 1782 (Written), 1845 (Revised)

John Haldon Byzantium at War Osprey ISBN: 0415968615

Osprey Military publishing Co: “Romano-Byzantine Armies 4th-9th cent”
Osprey Military publishing Co: “Medieval siege weapons (2) Byzantium, the Islamic world and India 476 A.D. 1526 A. D.”

David Alexander “Swords and Sabers during the early Islamic period” Gladius XXI, 2001 pp 193-220

“Arab Archery” An Arabic manuscript of about A.D. 1500 “Book on the Excellence of the Bow and Arrow” and the Description thereof. An Arabic manuscript of about A.D. 1500 “Book on the Excellence of the Bow and Arrow” and the Description thereof. Translated by N.A. Faris and R.P. Elmer, The Princeton Press New Jersey, 1945.

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog