5-8-2024

Γράφει ο Παναγιώτης Γέροντας, Ιστορικός-Συγγραφέας

Σκοπός του άρθρου είναι να απαντήσει στο ερώτημα, αν οι εμφύλιοι πόλεμοι αποτελούν ένα ιστορικό φαινόμενο που απαντά σε όλους τους λαούς του κόσμου ή αντιθέτως, ένα ελληνικό φαινόμενο που οφείλεται σε κάποια κακοδαιμονία της φυλής μας. Αφού γίνει μια σύντομη ανάλυση των ελληνικών εμφυλίων από την Αρχαιότητα ως το 1949, θα γίνει προσπάθεια εξαγωγής ερμηνειών και συμπερασμάτων με σκοπό να απαντηθεί αν οι εμφύλιοι σπαραγμοί αποτελούν “σαράκι” της φυλής ή αν είναι κοινωνικά φαινόμενα, τα οποία μάλιστα απαντώνται στους περισσότερους λαούς του κόσμου.

Η διχόνοια ως “ίδιον της φυλής”

Αρχαία Εποχή

Το ότι το ελληνικό έθνος μαστίζεται από εμφυλίους από την Αρχαιότητα δεν διέλαθε της προσοχής των Ελλήνων ιστορητών, ιδίως αυτών που έψαχναν κοινά χαρακτηριστικά των νέων με τους αρχαίους για να τονίσουν την συνέχεια της φυλής. Αυτή η άποψη μπορεί να πει κανείς ότι έχει εισχωρήσει στην σκέψη του κάθε Έλληνα και αποτελεί μια “εξ αποκαλύψεως” αλήθεια.

Αυτό που παραβλέπεται συχνά κατά την εξέταση της αρχαίας ελληνικής ιστορίας είναι το γεγονός ότι πέρα από το όμαιμον, το ομόγλωσσον και το ομότροπον, οι Αρχαίοι Έλληνες είχαν και δύο άλλους πατριωτισμούς, τον τοπικό (της πόλης τους) και τον φυλετικό (της φυλής στην οποία ανήκαν). Ο Πλάτων στον διάλογο Μενέξενος θα τονίσει για την Αττική ότι “ἐν ᾧ ἡ πᾶσα γῆ ἀνεδίδου καὶ ἔφυε ζῷα παντοδαπά, θηρία τε καὶ βοτά, ἐν τούτῳ ἡ ἡμετέρα θηρίων μὲν ἀγρίων ἄγονος καὶ καθαρὰ ἐφάνη, ἐξελέξατο δὲ τῶν ζῴων καὶ ἐγέννησεν ἄνθρωπον, ὃ συνέσει τε ὑπερέχει τῶν ἄλλων καὶ δίκην καὶ θεοὺς μόνον” (μτγλ: ενώ σ᾽ εκείνους τους πανάρχαιους καιρούς όλη η άλλη γη ανάδινε κι εγεννούσε κάθε λογής ζώα, αγρίμια ή ημερωμένα, μονάχα η γη η δική μας δεν εγέννησε στους καιρούς αυτούς άγρια θεριά και υπήρξε ολοπάρθενη κι ολοκάθαρη από αγρίμια, αλλ᾽ εδιάλεξε απ᾽ όλα όσα ζουν στον κόσμο κι εγέννησε τον άνθρωπο, που είναι με το πνεύμα του απάνου απ᾽ όλα τ᾽ άλλα όντα όλης της γης και μονάχα αυτός πιστεύει στη δικαιοσύνη και στους θεούς). Ο Πλάτων υποστηρίζει ότι οι Αθηναίοι είναι αυτόχθονες και ότι η αττική γη “γέννησε” μόνο ανθρώπους και για τον λόγο αυτόν είναι ανώτερη από όλες τις άλλες περιοχές του κόσμου (και κατ’ επέκταση οι Αθηναίοι).

Ο Ερμοκράτης στον Πελοποννησιακό Πόλεμο προσπαθώντας να προειδοποιήσει τους Συρακουσίους για την επερχόμενη αθηναϊκή εκστρατεία μεταξύ άλλων σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, αναφέρει κάτι σαν τα ακόλουθα: ” ἃ χρὴ γνόντας καὶ ἰδιώτην ἰδιώτῃ καταλλαγῆναι καὶ πόλιν πόλει, καὶ πειρᾶσθαι κοινῇ σῴζειν τὴν πᾶσαν Σικελίαν, παρεστάναι δὲ μηδενὶ ὡς οἱ μὲν Δωριῆς ἡμῶν πολέμιοι τοῖς Ἀθηναίοις, τὸ δὲ Χαλκιδικὸν τῇ Ἰάδι ξυγγενείᾳ ἀσφαλές. οὐ γὰρ τοῖς ἔθνεσιν, ὅτι δίχα πέφυκε, τοῦ ἑτέρου ἔχθει ἐπίασιν, ἀλλὰ τῶν ἐν τῇ Σικελίᾳ ἀγαθῶν ἐφιέμενοι, ἃ κοινῇ κεκτήμεθα” (μτγλ: Πρέπει αυτά να τα συνειδητοποιήσουμε και να συμφιλιωθούμε μεταξύ μας, τόσο τα άτομα όσο και οι πολιτείες, και να επιχειρήσουμε, με κοινή προσπάθεια, να σώσουμε την Σικελία. Ας μην νομίσει κανείς ότι οι Αθηναίοι εχθρεύονται όσους από εμάς είναι Δωριείς και ότι οι Χαλκιδείς είναι ασφαλείς επειδή είναι Ίωνες ομογενείς τους. Δεν ενεργούν εναντίον μας από φυλετικούς λόγους, επειδή έχομε διαφορετική καταγωγή και από μίσος εναντίον μιας από τις δύο φυλές, αλλά επειδή επιβουλεύονται τον πλούτο της Σικελίας που ανήκει σε όλους εμάς).

Στην πρώτη περίπτωση έχουμε δείγμα του πατριωτισμού της πόλης και στην δεύτερη του φυλετικού. Η αναφορά του Ερμοκράτη στην δωρική και την ιωνική φυλή, υποδεικνύει δύο πράγματα: πρώτον ότι αυτό είχε μεγάλη σημασία για τους ακροατές και δεύτερον, ότι η φυλή θα μπορούσε να ήταν ένας σοβαρός λόγος για πολεμικές πράξεις. Εν κατακλείδι, για να κλείσουμε το κεφάλαιο “Αρχαία Ελλάδα”, εκείνη την εποχή δεν υπήρχε η έννοια του “έθνους κράτους” αλλά η κυρίαρχη πολιτική οργάνωση των Ελλήνων ήταν η πόλη κράτος. Οι πόλεμοι μεταξύ ελληνικών πόλεων κρατών ήταν… διακρατικοί πόλεμοι.

Υπήρχαν φορές ωστόσο που οι Αρχαίοι Έλληνες ενώνονταν για ένα κοινό σκοπό. Αυτό έγινε στους Περσικούς Πολέμους και στην εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου. Παράλληλα, υπήρχαν άνθρωποι που είχαν στο μυαλό τους την ενότητα του Ελληνισμού. Η Ειρήνη του Ανταλκίδα (386 π.Χ.) που συμφωνήθηκε μεταξύ των Σπαρτιατών και του Πέρση βασιλιά και προέβλεπε α) να παραδοθούν σε αυτόν οι ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας και η Κύπρος β) να διακηρυχθεί η αυτονομία των ελληνικών πόλεων εκτός από τις αθηναϊκές κληρουχίες της Λήμνου, της Ίμβρου και της Σκύρου και γ) να επιβλέπουν οι Σπαρτιάτες την τήρηση της ειρήνης στον ελλαδικό χώρο, προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση στους Έλληνες, διότι η Περσία αναδεικνυόταν σε κηδεμόνα των Ελλήνων παρά την ήττα της στους Περσικούς πολέμους.

Αυτό το αίσθημα της παρακμής ήταν που οδήγησε κάποιους διανοούμενους της εποχής – όπως ο Ισοκράτης – στο να αναζητούν εναγωνίως έναν ηγεμόνα που θα μπορούσε να ενώσει όλους τους Έλληνες και να τους στρέψει εναντίον των Περσών. Ο ρήτορας πρώτα στράφηκε στον Ιάσωνα τον Φεραίο, τον τύραννο της Θεσσαλίας και ύστερα στον Φίλιππο Β’ της Μακεδονίας.

Οι ελληνικοί διακρατικοί πόλεμοι συνεχίστηκαν και στην ελληνιστική περίοδο με τους Επιγόνους του Μ. Αλεξάνδρου να συγκρούονται συνεχώς, ενώ οι διαμάχες θα συνεχίζονται παρά την εμφάνιση του αλλόφυλου Ρωμαίου. Ο Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης, ο ηγέτης της Αχαϊκής Συμπολιτείας είχε αντιληφθεί τον ρωμαϊκό κίνδυνο αλλά η ιστορία είχε ήδη πάρει την ρότα της.

Μεσαιωνικός Ελληνισμός

Η κρατική έκφραση του μεσαιωνικού Ελληνισμού ήταν η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ή όπως αναδρομικά καθιερώθηκε να λέγεται, Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ήταν μια εποχή που οι θεολογικές στζητήσεις έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Η εικονομαχία δίχασε τον βυζαντινό λαό (περισσότερα για την εικονομαχία μπορείτε να διαβάσετε εδώ) όπως και το κίνημα των Ησυχαστών πολλούς αιώνες αργότερα (περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ).

Στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρχε ένας θεολογικός πατριωτισμός που όμως δεν αποκλείει εντελώς και την αίσθηση διαφορετικότητας απέναντι στους Δυτικούς. Η Ειρήνη η Αθηναία που αναστήλωσε της εικόνες προκαλώντας πλήγμα στους εικονομάχους, λόγω της επιδεινούμενης οικονομικής κατάστασης του κράτους, θεώρησε ως λύση τον γάμο της με τον βασιλιά των Φράγκων Καρλομάγνο. “Αλλά δεν θα γίνονταν τίποτα από αυτά. Οι υπήκοοί της δεν είχαν σκοπό να καλωσορίσουν αυτόν τον άξεστο Φράγκο, με τα γελοία ρούχα και την ακαταλαβίστικη γλώσσα, που ήταν ανίκανος να υπογράψει με το όνομά του, για αυτό χρησιμοποιούσε τη σφραγίδα, όπως έκανε και ο Θευδέριχος τρεις αιώνες νωρίτερα” (J.J. Norwich, Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου, εκδ. Γκοβόστη, σελ 211).

Οι συγκρούσεις στο Βυζαντινό Κράτος είχαν να κάνουν με την σύγκρουση ηγεμόνων που ήθελαν να γίνουν αυτοκράτορες. Πολλές φορές μάλιστα τα δυναστικά θέματα συμπορεύονταν με τα θεολογικά καθώς συχνά οι επίδοξοι αυτοκράτορες είχαν εκφράσει την κλίση τους προς ένα δόγμα ή θεολογική άποψη, επιζητούσαν να χρησιμοποιήσουν το λαϊκό έρεισμα ή τέλος προσπαθούσαν να υποτάξουν αυτόν τον θεολογικό πατριωτισμό στα συμφέροντα του κράτους. Ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος για παράδειγμα, προκάλεσε πολλές λαϊκές αντιδράσεις με το να επιδιώκει την ένωση των Εκκλησιών (περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε εδώ).

Νεώτερη και σύγχρονη εποχή

Στην νεώτερη εποχή, ασφαλώς εντύπωση προκαλούν οι εμφύλιοι πόλεμοι μεσούσης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Όλοι οι Έλληνες ήθελαν κράτος αλλά το τί εννούσε η κάθε κοινωνική και οικονομική τάξη  με την λέξη κράτος διέφερε κατά πολύ. Κυρίως, οι ηγετικές ελίτ – είτε ομιλούμε για κοτζαμπάσηδες, είτε για εφοπλιστές, είτε για αρματολούς – ενώ ήταν πρόθυμες να προβούν σε θυσίες χρημάτων και αίματος, πράγμα που έγινε, δεν ήταν διατεθειμένες να χάσουν τα προνόμια που είχαν αποκτήσει επί οθωμανικής κυριαρχίας.

Στο νέο κράτος που εδημιουργείτο έπρεπε να καθοριστεί η ποσόστωση κυριαρχίας της κάθε ηγετικής τάξης. Πρώτα η σχέση ανάμεσα της πολιτικής και της στρατιωτικής τάξης και ύστερα οι σχέσεις μεταξύ των περιοχών (Πελοπόννησος, Ρούμελη, νησιά). Είναι σπανιώτατο το φαινόμενο μια ηγετική τάξη να αφήνει τα προνόμιά της αυτοβούλως και ειρηνικά. Την λύση την δίνουν συνήθως τα όπλα.

Όταν αργότερα ανέλαβε ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας και στην συνέχεια η Αντιβασιλεία και ο Όθωνας και πάλι οι τοπικές ελίτ δεν ήταν διατεθειμένες να εκχωρήσουν τα προνόμιά τους στην κεντρική κυβέρνηση. Ο Ανδρέας Μιαούλης όταν καταναυμαχεί τον Οθωμανικό και Αιγυπτιακό Στόλο φέρεται ως Έλληνας, όταν καίει τα εθνικά πλοία στον Πόρο φέρεται ως Υδραίος. Ο Μιαούλης, όπως και όλοι οι αγωνιστές του 1821 ήταν άνθρωποι της μετάβασης από ένα προνεωτερικό περιβάλλον πλασαρίσματος και προνομίων στο νεωτερικό του έθνους κράτους με μία κεντρική κυβέρνηση.

Πολλά χρόνια αργότερα, το 1916, έρχεται ο λεγόμενος “Εθνικός Διχασμός”. Αν και υπήρχαν και κοινωνικοί λόγοι που είχαν να κάνουν με την αφομοίωση των πληθυσμών των λεγομένων Νέων Χωρών στον εθνικό κορμό, ο διχασμός προκλήθηκε κυρίως γιατί ο Ελευθέριος Βενιζέλος αδυνατούσε να πείσει τον βασιλιά Κωνσταντίνο για την ορθότητα των θεσεών του και θεωρούσε σωστή τακτική τις παραιτήσεις και την ενίσχυση της πόλωσης με εμπρηστικά δημοσιεύματα του βενιζελικού Τύπου. Η εμπλοκή των Γάλλων ήταν καθοριστική στο να πετύχει το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης και να δημιουργηθούν δύο κέντρα εξουσίας, ένα στην Αθήνα και βασιλικό και το άλλο στην Θεσσαλονίκη και βενιζελικό. Ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα αναφέρει: “Εγώ υπήρξα ο αίτιος διότι εδιχάσθη ο ελληνικός λαός κατά τον μέγαν πόλεμον. Εγώ, καλώς ή κακώς, είμαι εκείνος που επροκάλεσε τον διχασμό αυτόν” (Ελευθέριος Βενιζέλος, Αγόρευση στην Βουλή, 17 Δεκεμβρίου 1929).

Ο Εμφύλιος Πόλεμος (1946 – 1949) είχε σαφείς κοινωνικές και πολιτικές αιτίες αλλά και ισχυρό γεωπολιτικό περικείμενο. Η Ελλάδα ευρισκόταν στα σύνορα των κόσμων. Από την μία η Δύση και από την άλλη η Σοβιετική Ανατολή. Τα χρόνια που η ελληνική κυβέρνηση ήταν εξόριστη στην Αίγυπτο το “πολιτικό κενό” το κάλυψαν οι αντιστασιακές οργανώσεις. Αυτή τη φορά δεν παιζόταν μόνο “η ποσόστωση” στην εξουσία με τον διεθνή παράγοντα να έχει καθοριστικό ρόλο. Οι ΗΠΑ και η Μ. Βρετανία έπρεπε πάση θυσία να ελέγξουν την Ακτογραμμή της Ευρώπης. Η ΕΣΣΔ αντιθέτως χρησιμοποιούσε την κρίση στην Ελλάδα αλλά και το Ιράν (σύγκρουση σάχη Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί – Μοχάμεντ Μοσαντέκ) για να προωθήσει τις βλέψεις της στην Ανατολική Ευρώπη.

Συμπεράσματα

Η λέξη επανάσταση ετυμολογείται ως εξής: ἐπανίστημι < (επανά-) ἐπί + ἀνίστημι < ἀνά + ἵστημι, όπου ίστημι σημαίνει στήνω κάτι ή κάποιον. Επανάσταση κυριολεκτικά σημαίνει το επαναστήσιμο των πραγμάτων και ουσιαστικά το σύνολο των ιστορικών γεγονότων που συμβαίνουν σε μία οργανωμένη κοινωνία, κυρίως κράτος, όταν ένα τμήμα της, μικρό ή μεγάλο, εξεγείρεται με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας και την πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών. Όταν λοιπόν συμβαίνει μια “επανάσταση”, μια ομάδα ή ομάδες της κοινωνίας προσπαθούν με βίαιο τρόπο να αλλάξουν την κοινωνική κατάσταση προς το συμφέρον τους.

Μια κοινωνική τάξη προχωρά σε επανάσταση  συνήθως εφ’ όσον οι οικονομικές συνθήκες έχουν αλλάξει προς το συμφέρον της ή οι ενέργειες της άρχουσας τάξης εμποδίζουν την υπό επανάσταση κοινωνική τάξη να πραγματοποιήσει το συμφέρον της. Πρόκειται δηλαδή για μία αλλαγή της ποσόστωσης της κάθε τάξης στην εξουσία.

Σε όλα τα έθνη έχουν παρατηρηθεί αιμοσταγείς εμφύλιοι. Η Γαλλική Επανάσταση είναι ο ορισμός της αιματοβαμμένης επανάστασης. Και η Ιταλία και η Ισπανία όμως διέβησαν τον δύσβατο δρόμο της εθνικής ενοποίησής τους. Οι ΗΠΑ είχαν τον πόλεμο “Βορείων – Νοτίων”, η Γερμανία ενώθηκε με τα όπλα της Πρωσίας, ενώ η Ρωσία από το 1598 ως το 1613 – όταν και αναλαμβάνει ο οίκος των Romanov – περνά μια περίοδο ανείπωτου χάους, γνωστή και ως  Smuta. Η Οκτωβριανή Επανάσταση θα έχει και αυτή τις δικές της ακρότητες και τον δικό της εμφύλιο.

Οι ελληνικοί εμφύλιοι δεν είναι φαινόμενα μοναδικά στην Ιστορία. Είναι αποτελέσματα ανισορροπιών στη νομή της εξουσίας αναλογικά με την ισχύ της κάθε ηγετικής ομάδας. Δεν είναι κάποιο ιδιαίτερο γνώρισμα της φυλής, ούτε κάποιο σαράκι που μας τρώει την εθνική ψυχή. Ως ιστορικά γεγονότα τους εμφυλίους πρέπει να τους μελετάμε για την αποφυγή των ίδιων ή παρόμοιων λαθών. Σε καμία περίπτωση όμως δεν πρέπει να λειτουργήσουν ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία• ότι δηλαδή αφού είμαστε τάχα επιρρεπείς στον διχασμό, θα διχαστούμε και πάλι στο μέλλον.

“Η  Μήνις του Αχιλλέα” του Michel-Martin Drolling (1810)

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog