30-6-2024

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός MA Military History

Περισσότερα για την Έφεσο μπορείτε να διαβάσετε εδώ και εδώ.

Η λατρεία γυναικείας θεότητας αρχίζει στην περιοχή της Εφέσου από την εποχή του χαλκού. Η αρχαιολογική έρευνα όμως χρονολογεί τα πρώτα οικοδομήματα στο χώρο του Αρτεμισίου στη Γεωμετρική περίοδο, Πολλές όμως φιλολογικές πηγές αποδίδουν την ίδρυση του ιερού της Αρτέμιδος στις Αμαζόνες, μαρτυρώντας έτσι την αρχαιότητα, και τον εξωτικό χαρακτήρα της λατρείας της θεάς στην περιοχή. Οι Έλληνες ταύτισαν τη λατρεία της τοπικής θεότητας με την Ελληνική Θεά ‘Αρτεμη, η οποία κλήθηκε Άρτεμη Εφεσία και δεν εκτόπισαν όσους ζούσαν γύρω από το ιερό. Έχτισαν μάλιστα την ακρόπολη της Εφέσου 7 στάδια μακριά για να μην προκαλέσουν άμεσα τις γειτονικές φυλές. Οι πηγές λένε ότι οι θεά λατρευόταν με τους τίτλους: Ούπις Άνασσα, μεγάλη Άρτεμις Εφεσίων. Το Ούπις σχετίζεται με τη χετιτική θέα της γονιμότητας.

Στα τέλη 8ου π.Χ. αιώνα, ιδρύεται μικρό οίκημα, (σηκός) που πλουτίστηκε με πολλά και εξαιρετικής τέχνης αφιερώματα αλλά καταστράφηκε και λεηλατήθηκε κατά την επιδρομή των Κιμμερίων.  Τον ιερό επανοικοδομήθηκε και  τον 7ο αιώνα π.Χ. κτίσθηκε ένας περίστυλος ναός. Στα μέσα του 6ου προχριστιανικού αιώνα ο βασιλιάς της Λυδίας Κροίσος αφού εξόρισε τους τυράννους, επέτρεψε να αναδιοργανωθεί η πολιτεία και η λατρεία της θεάς. Το έργο της οικοδόμησης ανέλαβαν αρχιτέκτονας Χερσίφρων και  ο γιος του Μεταγένης από την Κρήτη, και το γλυπτό διάκοσμο ο Θεόδωρος ο Σάμιος.

Ο Λυδός μονάρχης συνέβαλλε στην ανέγερση του νέου μνημειώδους ναού και το όνομα του αναγράφηκε σε ελληνικές και λυδικές επιγραφές. Ο ναός αυτός ήταν μαρμάρινος, μήκους 109 και πλάτους 55 μέτρων με διπλή κιονοστοιχία στα πρότυπα των αιγυπτιακών ναών. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε στο πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.

Ο ναός της Αρτέμιδος σε χαρακτικό του Martin van Heemskerck (16ος αι.).

Προς τιμή της πολιούχου της πόλης της Αρτέμιδος της Εφεσίας ετελούντο εορτές καλούμενες Εφέσια διακρινόμενα σε μικρά και μεγάλα και εορτάζονταν κατά τον μήνα Αρτεμισιώνα. Ήταν περίλαμπρες εορτές με διπλό χαρακτήρα: θρησκευτικό και πολιτικό, με διεθνή για την εποχή εκείνη προέκταση με σκοπό την ενδυνάμωση των συνεκτικών κρίκων των ιωνικών πόλεων μεταξύ τους αλλά και με τη μητροπολιτική Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια των μεγάλων Εφεσίων μάλιστα λάμβαναν χώρα γυμνικοί αγώνες, ποιητικοί αγώνες αλλά και συναντήσεις αντιπροσώπων πολλών πόλεων για διάφορους πολιτικούς σκοπούς.

Οι επίσημοι πολίτες επιμελούμενοι την θεραπεία της Αρτέμιδος διακρίνονταν σε Εσσήνες, (όσιους) Θύτες, εστιάτορες και πανηγυρισταί. Σύμφωνα με το λεξικογράφο Ησύχιο, Εσσήν σημαίνει βασιλεύς ή ηγεμών. Κατά την διαρκεια της περσικής κυριαρχίας υπηρετούσαν στο ναό ευνούχοι ιερείς καλούμενοι «Μεγάβυζοι» εξ ου και πολλοί μελετητές θεωρούν τη λέξη μεταφορά της περσικής «μεγάβαζος» που σημαίνει επικεφαλής. Οι κοπέλες που υπηρετούσαν στο ναό ονομάζονταν Μέλισσες. Aναφέρονται όμως και άλλες ομάδες γυναικών που ασχολούνταν με την κόσμηση του λατρευτικού αγάλματος της θεάς (κοσμοφόροι, κοσμήτειραι, χρυσοφόροι).

Η λατρεία σχετιζόταν κατά κύριο λόγο με τη νεολαία της Εφέσου και απαγορευόταν η παρουσία παντρεμένων γυναικών στο ιερό. Οι νέοι της πόλης  πρόσφεραν δύο δείπνα. Το πιο κλειστό, ενέπλεκε τους Κουρήτες, που συμμετείχαν σε μυστικές τελετές, που δεν μας είναι γνωστές. Οι Κουρήτες προέρχονταν τις επιφανέστερες οικογένειες της Εφέσου και συμμετείχαν σε θεία δρώμενα, υποκρινόμενοι τους μυθικούς ένοπλους χορευτές που με την κλαγγή των όπλων τους τρόμαξαν τους υπηρέτες της Ήρας που καταδίωκε τη Λητώ, επιτρέποντας της έτσι να γεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Το συνέδριο των Κουρητών συγκαλούνταν από τον 1ο αι. μ.Χ. και εξής στο Πρυτανείο της Εφέσου.

Τό άγαλμα της Εφεσίας Αρτέμιδος – ένα από τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου – ήταν ένα λαμπρό έργο τέχνης αλλά το γνωρίζουμε μόνο από γλυπτά αντίγραφά του ή από παραστάσεις σε νομίσματα και τις αναφορές των αρχαίων πηγών. Δεν είναι όμως γνωστή η μορφή του πρωτότυπου αρχαϊκού αγάλματος, που σύμφωνα με την παράδοση φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Ένδοιο στα μέσα του 6ου αι. π.Χ..

Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο αναπτύχθηκε έντονο ενδιαφέρον για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς, το επονομαζόμενο «πολύμαστον» (Diana multimammia) Οι «μαστοί» της θεάς έχουν ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως. Η απουσία θηλών οδήγησε στην  ταύτιση με αυγά (αρχαίο σύμβολο ζωής) ή διάφορους καρπούς δένδρων. Ο Seiterle ταύτισε τους «μαστούς» με όρχεις θυσιασμένων ταύρων αλλά απουσιάζουν οι ενδείξεις για τέτοιες θυσίες. Η αρχαιολόγος Morris συνέδεσε το σχήμα με δερμάτινα πουγκιά που ανάγονται με τη χετιτική λατρεία. Καμία από αυτές τις θεωρίες δεν είναι πειστική.

Η Εφεσία Αρτεμις είχε σαν σύμβολό της τη μέλισσα η οποία εμφανίζεται στα νομίσματα της πόλης και βάση των  μουσειακών εκθεμάτων της Αθήνας και στις ασπίδες των Εφεσίων οπλιτών. Πιθανώς στο αρχαίο ξόανο της προϊστορικής περιόδου είχαν κατοικήσει άγριες μέλισσες που οι πιστοί τις θεωρούσαν ιερές και δεν τις ενοχλούσαν.  Οι άγριες μέλισσες χτίζουν «μαστοειδείς» κυψέλες τη μια δίπλα στην άλλη. Το προϊστορικό ξόανο είχε ίσως κατακλυστεί από αυτές και μετά τον εμπρησμό του ναού οι γλύπτες έδωσαν στο άγαλμα της Άρτεμης μορφή που θυμίζε το πανάρχαιο λατρευτικό αντικείμενο

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog