15-4-2024

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός, MA Military History

Το Βυζαντινό Ναυτικό υπήρξε το όργανο της θαλασσινής ισχύος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πιο γνωστής ως Βυζαντινό κράτος.  Έλκει την καταγωγή του από το Ρωμαϊκό Ναυτικό που κυριάρχησε στην Μεσόγειο και τον Εύξεινο Πόντο μετά την κατάλυση των Ελληνιστικών βασιλείων.  Μετά την καταστολή της πειρατείας δεν χρειάζονταν πλέον τα πλοία με πολλές σειρές κουπιών και υπήρχαν μόνο πλοιάρια με μια σειρά κουπιών για αποστολές ακτοφυλακής και αστυνόμευσης.

Αρχικά το ανατολικό κράτος δεν αντιμετώπιζε προβλήματα στην θάλασσα.  Η πτώση όμως του δυτικού κράτους και η κατάληψη της βόρειο-αφρικανικής ακτής από το γερμανικό φύλο των Βανδάλων που εγκατέστησαν πειρατικό κράτος άλλαξε τα δεδομένα. Οι ακτές ήταν εκτεθειμένες σε επιδρομές και το πρόβλημα χειροτέρευε. Το 468 μ.Χ. μια πρώτη απόπειρα κατάλυσης της βανδαλικής δύναμης απέτυχε καθώς το πρόχειρα φτιαγμένο ναυτικό του ανατολικού και δυτικού κράτους συνετρίβη από τα πυρπολικά των Βανδάλων.

Το 533 μ.Χ. ωστόσο, ο Ιουστινιανός έστειλε τον στρατηγό Βελισάριο να καταλύσει το βανδαλικό κράτος. Ο Βελισάριος  τα κατάφερε και η ανατολική Μεσόγειος έγινε ασφαλής για το βυζαντινό εμπόριο. Έγινε εισαγωγή σε υπηρεσία ενός δίκροτου νέου πλοίου που ονομαζόταν δρόμων και το ναυτικό αναδιοργανώθηκε.  Χάρη στο ισχυρό του ναυτικό ο Ιουστινιανός σχεδίαζε να ανακαταλάβει τα δυτικά πρώην αυτοκρατορικά εδάφη που τώρα κατείχαν οι γερμανικές φυλές με πρώτο στόχο  την Ιταλία.

Αρχικά όλα πήγαιναν καλά μα οι άστοχες επεμβάσεις του Ιουστινιανού στην διαχείριση του πολέμου απλά τόν παρέτειναν και οι Οστρογότθοι κατάφεραν να δημιουργήσουν στόλο και να απειλήσουν της δυτικές ακτές της αυτοκρατορίας.  Η συντριβή όμως του γοτθικού στόλου σε ναυμαχία κοντά στην Αγκόνα συνέβαλε τα μέγιστα στην κατάλυση του Οστρογοτθικού βασιλείου της Ιταλίας.  Η  ναυτική κυριαρχία και τα έσοδα από το εμπόριο επέτρεψαν στους Βυζαντινούς αυτοκράτορες να ελέγξουν την απειλή των Αβάρων από το βορρά και των Περσών από την ανατολή. Ακόμα και όταν επικράτησε αναρχία από την στάση του Φωκά το 602 μ.Χ., ό στόλος της Αλεξάνδρειας που στασίασε ήταν αυτός που έφερε στον θρόνο τον Ηράκλειο, ο οποίος ελισσόμενος «επί εσωτερικών γραμμών» με την βοήθεια του στόλου κατάφερνε να αποσυντονίσει και τελικά να νικήσει τους Σασσανίδες. Η απελπισμένη απόπειρα των Περσών να καταλάβουν την Βασιλεύουσα εν’ απουσία του Ηρακλείου με την βοήθεια των Αβάρων, απέτυχε επειδή ό βυζαντινός στόλος κατέστρεψε τα πλοιάρια των Σλάβων υποτελών των Αβάρων που θα συνέδραμαν τους Πέρσες και οι εχθροί τελικά αναγκάστηκαν να λύσουν την πολιορκία.

Η κατάκτηση της Συρίας και της Παλαιστίνης από τους Άραβες και η εμφάνισή τους στην ακτογραμμή άλλαξε ξανά τα δεδομένα στην Μεσόγειο. Προσεταιριζόμενοι ή εξισλαμίζοντας του Σύρους και Κόπτες ναυτικούς οι Άραβες προσπάθησαν να επεκταθούν στην Ευρώπη. Αν και οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν για λίγο την Αλεξάνδρεια, η πολιτική αναρχία εμπόδιζε την αποτελεσματική αντίσταση κατά των Μουσουλμάνων.  Μια προσπάθεια με επικεφαλής τον αυτοκράτορα Κώνσταντα Β’ να συντριβεί ο αραβικός στόλος κατέληξε σε ήττα στην ναυμαχία του Φοίνικος (Μάχη των Καταρτιών) το 655 μΧ. Oι συνέπειες ήταν τρομερές γιατί οι Βυζαντινοί αμύνονταν αλλά οι Άραβες κατέλαβαν την Κύπρο, την Κω και την Ρόδο και τελικά δημιούργησαν μια μεγάλη βάση στην Κύζικο. Η απασχόληση με τον ισλαμικό κίνδυνο αδυνάτισε του Βυζαντινούς και οι Λομβαρδοί κατέλαβαν την βόρεια Ιταλία ενώ η Θεσσαλονίκη κινδύνευε από τις σλαβικές φυλές.

Το 676, οι Άραβες ξεκινώντας από την Κύζικο πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη. Ο μηχανικό Καλλίνικος όμως είχε εφοδιάσει τον αυτοκρατορικό στόλο  με ένα νέο όπλο το υγρό πυρ. Οι Βυζαντινοί κατέκαψαν το μουσουλμανικό ναυτικό και η Βασιλεύουσα μπορούσε να ανεφοδιάζεται από την θάλασσα. Οι πολιορκητές που εξάντλησαν τους πόρους της περιοχής και χωρίς επαρκή στόλο υπέφεραν από την πείνα και τελικά εγκατέλειψαν την προσπάθεια.

Με την πρωτεύουσα άθικτη οι Βυζαντινοί μπορούσαν να αντεπιτεθούν αλλά οι δυναστικές διαμάχες τους εμπόδιζαν . Οι Άραβες κατέλαβαν  όλη την Β. Αφρική και απειλούσαν την Δ. Ευρώπη. Το 717, οι Μουσουλμάνοι πολιόρκησαν εκ νέου την Κων/πολη. Χάρη στο υγρό πυρ όμως, ο αραβικός στόλος κατανικήθηκε πάλι και η Πόλη ανεφοδιαζόταν κανονικά. Με αυτόν τον τρόπο, οι Άραβες απέτυχαν για δεύτερη φορά.  Οι Βυζαντινοί πέρασαν στην αντεπίθεση επιδράμοντας στους αραβικούς ναυστάθμους της Λαοδίκειας, της Δαμιέτης και της Τύνιδας.  Ο στόλος με ποταμόπλοια συνέβαλε τα μέγιστα στις επιχειρήσεις κατά των Βουλγάρων στο Δούναβη. Λόγω της εικονομαχίας, οι θεματικοί στόλοι στασίασαν και οι Άραβες πήραν ανάσα αλλά το 746 οι Βυζαντινοί συνέτριψαν το αιγυπτιακό στόλο στην ναυμαχία του Κεραμέως. Ο στραγγαλισμός του μουσουλμανικού εμπορίου συνέβαλε στην πτώση των Ομεϋαδών.

Με τον περιορισμό της αραβικής απειλής και λόγω του ότι τα ναυτικά θέματα ήταν εικονολατρικά οι αυτοκράτορες αδυνάτισαν το ναυτικό. Το αποτέλεσμα ήταν μια βυζαντινή ναυτική ήττα στον κόλπο της Αττάλειας το 790. Οι Βυζαντινοί υπέστησαν επιπλέον ήττες από τους Βουλγάρους και έπεσαν ξανά σε δυναστικές έριδες. Μουσουλμάνοι εξόριστοι από την Ισπανία κατέλαβαν την Κρήτη. Το Αιγαίο άρχισε να υποφέρει. Δύο απόπειρες ανάκτησης της Κρήτης το 843 και το 866 κατέληξαν σε πανωλεθρία. Η άλωση από τους Σαρακηνούς πειρατές της Θεσσαλονίκης το 904 έδειξε ότι ούτε οι μεγάλες πόλεις ήταν ασφαλείς. Επιπρόσθετα, στον Εύξεινο Πόντο οι Ρως (Σκανδιναυοί οπλαρχηγοί με Σλάβους υποτελείς) επέδραμαν στην Παφλαγονία.

Η άνοδος τη Μακεδονικής δυναστείας ανέτρεψε την κατάσταση. Ο ικανός ναύαρχος Ωορύφας  έσωσε την Ραγκούζα από αραβική πολιορκία. Ασφάλισε την Προποντίδα με την επιτυχή ναυμαχία της Καρδίας και συνέτριψε τους Σαρακηνούς στον Κορινθιακό κόλπο. Στην Δύση αντίθετα, οι Άραβες  κατέλαβαν την Σικελία. Το 920 ωστόσο, ο ναύαρχος Λεκαπηνός ανέβηκε στο θρόνο και τα ναυτικό ανέκαμψε. Το 942, το βυζαντινό ναυτικό κατάφερε να ασφαλίσει την Αδριατική. Χάρη στο αναδιοργανωμένο ναυτικό έχει εφικτή η ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά.  Η ασφάλεια των συγκοινωνιών και οι πρόσοδοι του εμπορίου επέτρεψαν στην Μακεδονική δυναστεία να διεξάγει επιτυχείς πολέμους κατά των Βουλγάρων και των Αράβων.

Απεικόνιση υγρού πυρός (στις ξένες πηγές ελληνικό πυρ) στο χειρόγραφο Σκυλίτζη (Codex Skylitzes Matritensis, Bibliteca Nacional de Madrid, Vitr. 26-2, Bild-Nr. 77, f 34 v. b.)

Οι επιτυχίες όμως και η υπερφίαλη αίσθηση παντοδυναμίας έκαναν τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Μονομάχο να μειώσει τον στρατό και τον στόλο. Στην Δύση οι Νορμανδοί ίδρυσαν κράτος στην νότια Ιταλία και Τούρκοι εμίρηδες έφτασαν στις μικρασιατικές ακτές και λεηλατούσαν τα νησιά του Αιγαίου. Ο Αλέξιος Κομνηνός για ν’ αντιμετωπίσει τους Νορμανδούς έδωσε εμπορικά προνόμια στους Βενετούς. Οι διάδοχοι του συνέχισαν την πολιτική αυτοί και το εμπόριο πέρασε στα χέρια των Ιταλικών ναυτικών πόλεων.  Οι προσπάθειες για ανασύσταση του ναυτικού απέτυχαν  και οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Αγγέλων του έδωσαν το τελειωτικό χτύπημα. Η έλλειψη του ναυτικού φάνηκε στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1204, όταν τα βενετικά πλοία μπήκαν στον αφύλακτο Κεράτιο κόλπο και με κλίμακες ανέβασαν τους Φράγκους ιππότες  στα θαλασσινά τείχη.

Οι προσπάθειες της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας για ανασύσταση του στόλου δεν απέδωσαν τα αναμενόμενα καθώς η πολιτικές έριδες απέτρεπαν την ορθή διαχείριση των πόρων και το ναυτικό είναι κοστοβόρο όπλο. Η εξάρτηση από τις ιταλικές πόλεις εξακολουθούσε. Αν και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος με τη βοήθεια Ιταλών τυχοδιωκτών κατάφερε να αποσπάσει αρκετά νησιά από του Δυτικούς, η εξαφάνιση της απειλής από τους Ανδεγαυούς της Ιταλίας ώθησε τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο να διαλύσει το αυτοκρατορικό ναυτικό για…οικονομία! Μετά επήλθε το χάος με τις ιταλικές πόλεις να σπέρνουν τον όλεθρο στο Αιγαίο εξαιτίας των ανταγωνισμών τους και τους Τούρκους πειρατές να λεηλατούν ασυγκράτητοι εμπλεκόμενοι μάλιστα στις  δυναστικές έριδες των Βυζαντινών.  Η τελευταία εμφάνιση του βυζαντινού Ναυτικού ήταν η αποτυχημένη απόπειρα πυρπόλησης των πλοίων που είχε διελκύσει στον Κεράτιο κόλπο ο Μωάμεθ Β΄ το 1453.

Mε τη εξαφάνιση του ναυτικού της, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχασε την ικανότητά της να προστατεύει το εμπόριο της. Το αποτέλεσμα ήταν η ότι ξεκίνησε η οικονομική δυσπραγία που έφερε την οικονομική κατάρρευση. Η έλλειψη χρημάτων  οδήγησε και τον στρατό σε προβληματική κατάσταση κάνοντάς τον ανίκανο να υπερασπιστεί το κράτος. Η κακή νοοτροπία  των κυβερνώντων να προσπαθούν να βρουν πόρους με ληστρική φορολόγηση προκάλεσε την διάλυση του κοινωνικού ιστού. Αυτό έκανε τους κατοίκους να μην θέλουν να στηρίξουν το κράτος και γι’ αυτό το Γένος κατέληξε στην οθωμανική σκλαβιά.

Πηγες
Georg Ostrogorsky,Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τομ. Α’ Β’ Γ’. εκδ. Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978

George Finlay, History of the Byzantine Empire J. M. Dent, 1906

Edward Gibbon, The History Of The Decline And Fall Of The Roman Empire, 6 volumes 1782 Commentator: Rev. HH Milman

Charles D. Stanton, Medieval Maritime Warfare 2020

John F. Haldon, Byzantium at War, Osprey 2002

John F. Haldon, Byzantium: A History, Tempus 2005

Α.Γ.Κ. Σαββίδηs, Οι Τούρκοι και το Βυζάντιο, εκδ. Δόμος 2006

Sir Steven Runciman, Ιστορία των Σταυροφοριών, τομ. ΙΙΙ, Μετάφραση από τα Αγγλικά Νίκος Κ. Παπαρρόδος, ΓΕΣ/ΔΙΣ  

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog