12-2-2024

12 Φεβρουαρίου 1945 – Υπογράφεται η Συμφωνία της Βάρκιζας, με την οποία οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ δέχονται να διαλυθεί ο ΕΛΑΣ και οι μαχητές του να παραδώσουν τα όπλα τους στη νόμιμη κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα. Στο ακόλουθο κείμενο αναλύονται οι εξελίξεις από το Συνέδριο του Λιβάνου ως την Συμφωνία της Βάρκιζας.

Γράφει ο Παναγιώτης Γέροντας, Ιστορικός-Συγγραφέας

Το Συνέδριο του Λιβάνου πραγματοποιήθηκε από τις 14 ως τις 20 Μαΐου 1944 και έμεινε γνωστό στην ελληνική ιστορία ως η διάσκεψη των αρχηγών των ελληνικών πολιτικών παρατάξεων και αντιστασιακών οργανώσεων με σκοπό την επίτευξη εθνικής ενότητας και την δημιουργία κυβέρνησης. Σε αυτό συμμετείχαν από πλευράς ΠΕΕΑ ο Αλέξανδρος Σβώλος, ο Άγγελος Αγγελόπουλος και ο Νικόλαος Ασκούτσης, ενώ από πλευράς ΚΚΕ ο Πέτρος Ρούσος.

Από αριστερά προς τα δεξιά: Αλέξανδρος Σβώλος, Γεώργιος Παπανδρέου και Άγγελος Αγγελόπουλος στο Λίβανο.

Στον εναρκτήριο χαιρετισμό του προς τους σύνεδρους ο Γεώργιος Παπανδρέου επέρριψε άμεσα τις ευθύνες στο ΕΑΜ για τον πιθανό επερχόμενο πόλεμο καθώς «δεν απέβλεψε μόνον εις τον απελευθερωτικόν αγώνα, αλλά ηθέλησε να προετοιμάση την μεταπολεμικήν δυναμικήν του επικράτησιν. Δια τούτο επεδίωξε την μονοπώλησιν του εθνικού αγώνος. Δεν επιτρέπει εις κανέναν άλλον ν’ ανέβη εις τα βουνά και να πολεμήση τον κατακτητήν, εμποδίζει με ποινήν θανάτου τους Έλληνας να εκπληρώσουν το πατριωτικόν των καθήκον. Παλαιόν παράδειγμα ο παριστάμενος συνταγματάρχης Σαράφης. Και πρόσφατον, ο απουσιάζων, ο συνταγματάρχης Ψαρρός».

Το Συνέδριο κατέληξε στο λεγόμενο Εθνικόν Συμβόλαιον το οποίο απαρτιζόνταν από τα παρακάτω οκτώ κεφάλαια:

1.Καταδίκη του στασιαστικού κινήματος, τιμωρία των υποκινητών, ανασύνταξις και πειθάρχισις των ενόπλων ελληνικών δυνάμεων της Μέσης Ανατολής υπό την σημαίαν της ελληνικής πατρίδος.
2.Η ενοποίησις και πειθάρχησις υπό τας διαταγάς της κυβερνήσεως εθνικής ενώσεως και του Συμμαχικού Στρατηγείου όλων των ανταρτικών σωμάτων της ελευθέρας Ελλάδος, καθώς και η κινητοποίησις, όταν επιστή ο καιρός, όλων των μαχητικών δυνάμεων του έθνους εναντίον των κατακτητών.
3.Η κατάργησις της εαμικής τρομοκρατίας εις την ελληνικήν ύπαιθρον και η παγίωσις της προσωπικής ασφαλείας και της πολιτικής ελευθερίας του λαού, όταν και όπου ο κατακτητής αποσύρεται.
4.Η συνεχής μέριμνα δια την επαρκή αποστολήν τροφίμων και φαρμάκων εις την υπόδουλον Ελλάδα, επίσης και την ορεινή.
5.Η εξασφάλισις κατά την προσεχή από κοινού μετά των Συμμαχικών δυνάμεων απελευθέρωσιν της πατρίδος, της τάξεως και της ελευθερίας, του ελληνικού λαού εις τρόπον ώστε απηλλαγμένος και υλικής και ψυχολογικής βίας, να αποφασίση κυριαρχικώς και δια το πολίτευμα, και δια το κοινωνικό καθεστώς, και δια την κυβέρνηση της αρεσκείας του.
6.Η επιβολή σκληρών κυρώσεων κατά των προδοτών της πατρίδος και κατά των εκμεταλλευτών της δυστυχίας του ελληνικού λαού.
7.Η πρόνοια δια την άμεσον ικανοποίησιν, μετά την απελευθέρωσιν, των υλικών αναγκών του ελληνικού λαού.
8.Η πλήρης ικανοποίησις των εθνικών μας δικαίων. Αι μεγάλαι υπηρεσίαι και αι μεγάλαι θυσίαι μας, τα ολοκαυτώματα της πατρίδος μας δεν ημπορούν να έχουν άλλην δικαίωσιν, εκτός από την δημιουργίαν μίας νέας ελεύθερης και μεγάλης Ελλάδος.

Τα παραπάνω ως είναι λογικό προκάλεσαν την αντίδραση του «Εθνικού Συμβουλίου» του βουνού. Πολύ γρήγορα οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ υπαναχώρησαν, ο Αλέξανδρος Σβώλος υπέβαλε παραίτηση που δεν έγινε δεκτή, ενώ ο Γεώργιος Παπανδρέου έγινε το κόκκινο πανί για το ΕΑΜ. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τηλεγράφησε στη βρετανική κυβέρνηση μέσω της ελληνικής πρεσβείας στο Λονδίνο για να την ενημερώσει για την αναγκαιότητα παρουσίας βρετανικών στρατευμάτων κατά την απελευθέρωση της χώρας, προς αποτροπή του ορατού πλέον κινδύνου ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Αυτό ερχόταν και σε συμφωνία και με τις βρετανικές επιδιώξεις, οι οποίες μετά και τη συμφωνία στη Γιάλτα, είχαν να κάνουν με την εγκατάσταση μιας μη εαμικής κατάστασης στην Ελλάδα. Ειδικά ο ίδιος ο Τσώρτσιλ θεωρούσε πολύ σημαντική όχι μόνο τη διατήρηση της βασιλείας στην Ελλάδα αλλά και του ίδιου του Γεωργίου Β’.

Τελικά, λόγω της άρνησης των Άγγλων για την αντικατάσταση του Γ. Παπανδρέου από τη θέση του πρωθυπουργού, στις 15 Αυγούστου 1944, το ΚΚΕ και το ΕΑΜ ειδοποίησαν τηλεγραφικά ότι αποδέχονται τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας έστω και με πρωθυπουργό τον Παπανδρέου. Στις 18 Οκτωβρίου 1944 έφτασε στην Αθήνα μαζί με βρετανικές δυνάμεις υπό τον στρατηγό Σκόμπι και τους άνδρες του «Ιερού Λόχου» της Μέσης Ανατολής, ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου. Στην συνέχεια υψώθηκε στην Ακρόπολη η Ελληνική Σημαία, η οποία παραδόθηκε στον πρωθυπουργό από τον νέο δήμαρχο της πόλης, Αριστείδη Σκληρό. Στις αντάρτικες ομάδες δεν επετράπη η είσοδος στην πρωτεύουσα εκτός από ένα μικρό τμήμα του 34ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ υπό τον λοχαγό Απόστολο Κοκμάδη, το οποίο παραστάθηκε συμβολικά στην τελετή.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου με την επάνοδό της στη χώρα έβαλε ως στόχο την αποστράτευση των αντιστασιακών οργανώσεων ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ πράγμα το οποίο το ανακοίνωσε ο ίδιος ο πρωθυπουργός στις 5 Νοεμβρίου θέτοντας ως ορίζοντα της αποστράτευσης την 10η Δεκεμβρίου. Αυτό ήταν εναρμονισμένο και με τις επιδιώξεις των Βρετανών που επιζητούσαν με κάθε τρόπο την επιβίωση της αστικής δημοκρατίας. Τουναντίον, δεν άρεσε στο ΚΚΕ, το οποίο έχοντας τον πιο συγκροτημένο στρατιωτικό μηχανισμό εκείνη την περίοδο διεκδικούσε ένα σημαντικό μερίδιο της εξουσίας. Παράλληλα, οι δυνάμεις της αστικής δημοκρατίας ήταν εξαιρετικά αποδυναμωμένες μετά από τα χρόνια απουσίας από τα πολιτικά δρώμενα (δικτατορία Μεταξά, Κατοχή), ενώ ένα μεγάλο μέρος του κρατικού μηχανισμού έφερε τη στάμπα του δωσιλογισμού.

Αρχικά, αποχώρησαν οι εαμικοί υπουργοί από την κυβέρνηση, ενώ σε μια επίδειξη ισχύος, το ΕΑΜ διοργάνωσε στις 3 Δεκεμβρίου συλλαλητήριο στην Πλατεία Συντάγματος παρά την κυβερνητική απαγόρευση. Λόγω της μαζικής προσέλευσης οι δυνάμεις ασφαλείας έχασαν την ψυχραιμία τους με συνέπεια το πλήθος να δεχθεί καταιγισμό πυρών. Σκοτώθηκαν 30 άτομα και τραυματίστηκαν 148. Υποστηρίχθηκε ότι τα πυρά της Αστυνομίας άρχισαν μετά από πυροβολισμό από το πλήθος ή ότι ήταν βρετανικά πυρά ως προβοκάτσια. Τελικά, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Ακρόπολις (12/12/1958) ο Διευθυντής της Αστυνομίας Αθηνών Άγγελος Έβερτ (πατέρας του πολιτικού και κάποτε αρχηγού της Νέας Δημοκρατίας Μιλτιάδη Έβερτ) θα παραδεχθεί ότι αυτός είχε διατάξει την επίθεση σύμφωνα με διαταγές που είχε λάβει από τον ίδιο τον Παπανδρέου. Και ο ίδιος όμως ο αστυνομικός διευθυντής εκτιμούσε ότι υπήρχε κίνδυνος κατάληψης νευραλγικών σημείων της πρωτεύουσας.

Τις επόμενες ημέρες οι συγκρούσεις γενικεύτηκαν με τον ΕΛΑΣ με 20.000 άνδρες να ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της πρωτεύουσας εκτός από το κέντρο. Ο Παπανδρέου από την άλλη μπορούσε να υπολογίζει στις βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις και στους άνδρες της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας υπό τον συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο (θείος του στελέχους του ΣΥΡΙΖΑ και κάποτε υπουργού Οικονομικών Ευκλείδη Τσακαλώτου) συνολικά 15.000 άνδρες. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ κινήθηκαν με σκοπό να αφοπλίσουν όσες αστυνομικές δυνάμεις αντιστέκονταν με αποκορύφωμα τις μάχες στην περιοχή Μακρυγιάννη για τον έλεγχο του Συντάγματος Χωροφυλακής στις 6 με 11 Δεκεμβρίου 1944. Οι Βρετανοί άρχισαν να αποσπούν δυνάμεις από το ιταλικό μέτωπο και να τις μεταφέρουν στην Αθήνα. Σταδιακά οι Βρετανοί άρχισαν να επικρατούν εξουδετερώνοντας με άρματα και αεροπορία τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας και ιδιαίτερα την Καισαριανή και στην συνέχεια προχώρησαν στην εκκαθάριση του κέντρου της πόλης. Ο ίδιος ο Τσώρτσιλ ανήμερα των Χριστουγέννων ήρθε στην Αθήνα.

Η Μ. Βρετανία είχε δύο άξονες στην πολιτική της απέναντι στο «ελληνικό πρόβλημα»: ο ένας ήταν η επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου Β΄ και ο δεύτερος να δημιουργήσουν μια σταθερή αντιεαμική πολιτική τάξη πραγμάτων. Δεν αποκλειόταν και η συμμετοχή σημαινόντων πολιτικών προσώπων σοσιαλιστικής κατεύθυνσης (οι λεγόμενοι «συνοδοιπόροι») υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι αυτοί είχαν διαχωρίσει την θέση τους από την πολιτική του ΚΚΕ. Παράλληλα, γινόταν προσπάθεια συγκρότησης ενός στοιχειωδώς αποτελεσματικού κρατικού μηχανισμού, ενώ μαζί με τους Αμερικανούς συμμάχους συνέδραμαν στον εξοπλισμό ενός στρατού απόλυτης εμπιστοσύνης διαπνεόμενο από «αντικομμουνιστική νοοτροπία».

Με την παρακίνηση του Τσώρτσιλ ζητήθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο Β΄ να ορίσει αντιβασιλέα τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό, ενώ με το ΕΑΜ υπήρχε αγεφύρωτο χάσμα˙ ζητούσε τα μισά υπουργεία, να διωχθούν από τον κρατικό μηχανισμό οι δωσίλογοι και να πραγματοποιηθεί δημοψήφισμα για το πολιτειακό τον Φεβρουάριο και εκλογές τον Απρίλιο. Στις 30 Δεκεμβρίου ο βασιλιάς όρισε τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό ως αντιβασιλέα, ενώ στη συνέχεια ο Γεώργιος Παπανδρέου παραιτήθηκε˙ τον διαδέχθηκε στις 3 Ιανουαρίου 1945 ο Νικόλαος Πλαστήρας. Στις 5 Ιανουαρίου οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ εγκατέλειψαν την πρωτεύουσα, ενώ στις 11 Ιανουαρίου ο ΕΛΑΣ υπέγραψε ανακωχή με τους Βρετανούς. Στις 12 Φεβρουαρίου 1945 επήλθε η λεγόμενη «Συμφωνία της Βάρκιζας». Τα «Δεκεμβριανά» είχαν λήξει.

Στις 2 Φεβρουαρίου ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις για την συμφωνία της Βάρκιζας στο εξοχικό του Πέτρου Κανελλόπουλου, μακρινού εξαδέλφου του πολιτικού Παναγιώτη Κανελλόπουλου στην Βάρκιζα. Τον πρωθυπουργό Νικόλαο Πλαστήρα εκπροσώπησαν ο υπουργός Εξωτερικών Ιωάννης Σοφιανόπουλος, ο υπουργός Εσωτερικών Περικλής Ράλλης και ο υπουργός Γεωργίας Ιωάννης Μακρόπουλος. Το ΕΑΜ εκπροσώπησαν ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Γεώργιος Σιάντος, ο γραμματέας της κεντρικής επιτροπής του ΕΑΜ Δημήτριος Παρτσαλίδης και ο γενικός γραμματέας της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (το αριστερό κόμμα που είχε ιδρύσει ο Αλέξανδρος Σβώλος) Ηλίας Τσιριμώκος.

Το σημαντικότερο στοιχείο της συμφωνίας ήταν ο αφοπλισμός όλων των ενόπλων σωμάτων της Αντίστασης. Στα υπόλοιπα προβλέπονταν η ανασύνταξη του Εθνικού Στρατού, η εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού από δωσιλογικά στοιχεία, αμνηστία για πολιτικά αδικήματα και διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα. Στις 28 Φεβρουαρίου ολοκληρώθηκε ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ, ο οποίος παρέδωσε: 100 πυροβόλα, 210 όλμους, 420 πολυβόλα, 1400 οπλοπολυβόλα, 700 αυτόματα, 49.000 τυφέκια και πιστόλια. Ο Άρης Βελουχιώτης διαφώνησε με την συμφωνία επιχειρώντας μάλιστα να συνεχίσει τον ένοπλο αγώνα του. Η συμφωνία πολύ γρήγορα κατέρρευσε με συνέπεια τον Εμφύλιο Πόλεμο, ο οποίος κράτησε μέχρι τον Αύγουστο του 1949.

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog