19-1-2024

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός, MA Military History

Αναζητώντας την πραγματική Αρχαία Σπάρτη

Όταν αναφέρεται η Αρχαία Σπάρτη αυτόματα, έρχεται στο νου, βασιλιάς Λεωνίδας και η θυσία των 300 οπλιτών του στα Θερμοπύλες. Η γενική αντίληψη είναι πως η Αρχαία Σπάρτη ήταν μια ευνομούμενη πολιτεία όπου όλοι υπάκουαν στις αρχές και στους νόμους και ντρέπονταν να φανεί το αντίθετο. Φυσικά αναφέρεται η συμπεριφορά των κατοίκων της ως καλό πρότυπο για την εποχή μας. Κατ’ αρχήν οι ίδιο οι Σπαρτιάτες δεν φαίνεται να άφησαν κάτι γραπτό για τους ίδιους αλλά όλες οι πηγές μας συνίστανται στο τι έγραψαν άλλοι γι  αυτούς.  Ας αναλύσουμε λοιπόν τις πηγές μας προσπαθώντας να έχουμε την πραγματική εικόνα της αρχαίας Σπάρτης υπό το πρίσμα της επιστήμης

Ο Πλούταρχος γράφει την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας. Η Σπάρτη της εποχής του ήταν μια τουριστική ατραξιόν για εύπορους Ρωμαίους που πήγαιναν να δουν του κατοίκους της να αναβιώνουν την σπαρτιατική αγωγή και το καθεστώς των νόμων του Λυκούργου. Η «Μεγάλη  Ρήτρα» που αποδίδεται στον Λυκούργο και κατά τα φαινόμενα είχε χαραχθεί  στο ιερό των Συλανίων θεοτήτων (Δία και Αθηνάς) χρησιμοποιούνταν μάλλον σαν εγχειρίδιο ιστορικής αναβίωσης καθώς γνωρίζουμε από τον Πλούταρχο και τον Πολύβιο ότι το λυκούργειο πολίτευμα είχε καταργηθεί από την Ελληνιστική περίοδο και οι νικητές Ρωμαίοι επέβαλαν πολιτειακές μεταβολές. Άρα ο Πλούταρχος στο «βίο του Λυκούργου» και τα «Λακωνικά αποφθέγματα» μάλλον μας μεταφέρει μια εξιδανικευμένη εικόνα της Αρχαίας Σπάρτης και όχι αυτό που πραγματικά συνέβαινε την Γεωμετρική και την Αρχαϊκή περίοδο στην Σπάρτη.

Ο Ξενοφών που ήταν επιστήθιος φίλος του Σπαρτιάτη  βασιλιά Αγησιλάου και είχε εξοριστεί από την Αθήνα με την κατηγορία της λακωνοφιλίας ελέγχεται για την αντικειμενικότητά του. Περιορισμένος ως ξένος, στο Λέπρεο,  κατά την πάγια σπαρτιατική συνήθεια, μας περιγράφει ότι του μετέφεραν οι ιθύνοντες μιας Σπάρτης που είχε ηττηθεί στα Λεύκτρα και την Μαντίνεια και είχε χάσει τα Μεσσηνιακά της εδάφη με αποτέλεσμα να μην μπορεί να συντηρεί το στρατό που είχε κάποτε και να ζει σε κατάσταση πολιορκίας δηλαδή με έκτακτα νομοθετήματα που ίσως να μην υπήρχαν την Αρχαϊκή ή την Γεωμετρική εποχή.

Σύμφωνα με τις πηγές υπήρχαν στη Σπάρτη τρείς τάξεις. Οι «όμοιοι»,  (ελεύθεροι πολίτες με πολιτικές και στρατιωτικές υποχρεώσεις και δικαίωμα ψήφου και εκλογής σε δημόσιο αξίωμα) οι περίοικοι (ελεύθεροι πολίτες με στρατιωτικές υποχρεώσεις και χωρίς πολιτικά δικαιώματα) και οι είλωτες (υποδουλωμένοι κάτοικοι της περιοχής). Βασιζόμενοι στους άνωθεν συγγραφείς γνωρίζουμε για την ζωή των «ομοίων» και των ειλώτων. Οι γυναίκες των «ομοίων» θεωρούνται πως είχαν ελευθερίες που δεν είχαν οι γυναίκες των άλλων ελληνικών περιοχών αλλά τα μόνα στοιχεία που έχουμε είναι κυρίως για τις γυναίκες της Αθήνας και ίσως μόνο για τις αριστοκράτισσες. Οι άντρες της Σπάρτης αν περνούσαν τις εξετάσεις των πρεσβυτέρων ότι ήταν υγιείς είχαν μπροστά τους στρατιωτική θητεία 53 ετών (από το 7^ο έως το 60^ο τους έτος).  Τα παιδιά που δεν κρίνονταν υγιή δεν φονευονταν αλλά εγκαταλείπονταν και ίσως κάποια να επιβίωναν σε άτεκνες οικογένειες περιοίκων ή και ειλώτων. Οι «όμοιοι» ασκούσαν βέβαια πολιτικά δικαιώματα αλλά απαγορευόταν  να ασχολούνται με κάτι άλλο πλην στρατιωτικής εκπαίδευσης και ένοπλης υπηρεσίας.

Οι είλωτες έκαναν τις αγροτικές εργασίες  και φορολογούνταν με το 50% της παραγωγής για να συντηρούνται οι «όμοιοι». Θεωρούνταν κρατική περιουσία αλλά η συμπεριφορά των κυρίων τους ήταν εξαιρετικά σκληρή και ήταν έτοιμοι να επαναστατήσουν.  Μην ξεχνάμε ότι δεν ήταν δούλοι εισηγμένοι με αγοραπωλησίες  όπως π.χ. στην Αθήνα αλλά πρώην ελεύθεροι άνθρωποι. Όμως ο Ηρόδοτος μας λέει ότι Πλαταιές κάθε Σπαρτιάτης οπλίτης ακολουθούνταν από 7 είλωτες που ήταν εξοπλισμένοι ως ελαφρύ πεζικό. Δηλαδή οι όμοιοι ανέχονταν οπλισμένους αυτούς που θα επαναστατούσαν! Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τις μαρτυρίες του Πλούταρχου και του Ξενοφώντα. Ο Θουκυδίδης λέει ότι οι Σπαρτιάτες υποσχέθηκαν ελευθερία σε όσους είλωτες θα δέχονταν να στρατευθούν και κατόπιν εξόντωσαν τους 2000 εθελοντές που δέχτηκαν. Λίγο δύσκολο να το δεχτούμε αυτό καθώς ο ίδιος μας λέει  σε άλλο σημείο πως 20000 δούλοι των Αθηναίων αυτομόλησαν στους Σπαρτιάτες. Δύσκολο να πιστέψει κανείς  πως θα κατέφευγαν σε αυτούς που θα τους εξόντωναν χωρίς οίκτο.

Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τους περιοίκους. Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης τους αναφέρουν στην σύνθεση του Σπαρτιατικού στρατού. Η άποψη ότι στρατεύονταν μόνο οι «όμοιοι» δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η παραγωγή και διάδοση λακωνικών τεχνουργημάτων εκτός Σπάρτης τον 6^ο προχριστιανικό αιώνα, μαρτυρά τη ύπαρξη δημιουργών και εμπόρων και θέτει αμφιβολίες για τον περιορισμούς τη λακωνικής νομισματικής πολιτικής. Λίγο δύσκολο να δεχτεί κανείς πως ο χαλκός που εισάγονταν στην Σπάρτη για την κατασκευή όπλων πληρωνόταν με σιδερένια νομίσματα που το μέταλλο είχε αχρηστευθεί με εμβάπτιση σε ξύδι. 

Ένα άλλο ζήτημα είναι η εκπαίδευση των νέων (Αγωγή). Η επιτυχής παρακολούθηση της «ύλης» ήταν προϋπόθεση για να ονομαστεί κάποιος πολίτης της Σπάρτης. Τα κριτήρια εισαγωγής στο σύστημα πλην της υγείας και της ευρωστίας του παιδιού είναι ασαφή. Οι μόθακες (γεννημενοι από μητέρα που δεν ανήκε σε οικογένεια «ομοίων») είναι απόδειξη πως οι ελεύθεροι μπορούσαν να εισάγουν στην Αγωγή τα παιδιά που είχαν αποκτήσει με δούλες (ή και περίοικες) και να τα βοηθήσουν να ανέλθουν κοινωνικά.  Δεν γνωρίζουμε να υπάρχει κάποιος περιορισμός για τα παιδιά των περιοίκων.  Μήπως αυτό ήταν ένας έμμεσος τρόπος να ασκούν οι περίοικοι πολιτική επιρροή στην συνέλευση: (Απέλλα ) Όλα τα αγόρια που εισέρχονταν στην Αγωγή μέχρι να ενταχθούν στο οπλιτικό σώμα στα 18 τους χρόνια είχαν 11 χρόνια διαβίωσης υπό την επίβλεψη των παιδονόμων και των μεγαλύτερων εφήβων σε μια καθημερινότητα που θύμιζε τις «διαβολοβδομάδες» των ειδικών δυνάμεων. Ούτε να φανταστούμε μπορούμε την ψυχολογική πίεση που αντιμετώπιζαν. Οι πλήρους απασχόλησης οπλίτες της Σπάρτης ήταν ανώτεροι σε δεξιότητες επιβίωσης και μάχης εκτός φάλαγγας ακόμη και από τους επίλεκτους οπλίτες των άλλων ελληνικών πόλεων.  Η κυρία απασχόλησή τους όμως ήταν να αστυνομεύουν τους είλωτες. Ηταν λοιπόν περισσότερο μια επίλεκτη  στρατοχωροφυλακή παρά κανονικός στρατός, γι’ αυτό και η απροθυμία των αρχών της πόλης για μακρινές εκστρατείες.

Και η άποψη ότι οι Σπαρτιάτες πήγαιναν στον πόλεμο από περιφρόνηση για την ζωή είναι λάθος. Ο Πλούταρχος λέει ότι όταν κάποιος ήθελε να πουλήσει ένα πετεινό κοκορομαχίας (δημοφιλές θέαμα στην Σπάρτη) λέγοντας ότι ήταν τόσο μαχητικός που θα σκοτώνονταν στην μάχη του απάντησαν: «καλύτερα να σκοτώνει τον αντίπαλο!». Επίσης οι έφοροι τιμώρησαν ένα νέο που όρμησε γυμνός σε μάχη ενάντια σε εξεγερμένους είλωτες γιατί αν σκοτώνονταν θα στερούσε την Σπάρτη από ένα πολύτιμο στρατιώτη.

Ακόμα και για την μάχη των Θερμοπυλών, που θεωρείται η επιτομή της σπαρτιατικής στρατιωτικής αρετής, αν συνθέσουμε τις πληροφορίες του Ηρόδοτου και του Διόδωρου θα δούμε ότι επρόκειτο για μια καταδρομική επιχείρηση εναντίον του Ξέρξη που απέτυχε και όχι για μια ηρωική μάχη οπισθοφυλακής. Άλλωστε και ο οι Ηρόδοτος γράφει ότι τον πληροφόρησαν έφοροι της Σπάρτης, ίσως υπό το πρίσμα πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Εν κατακλείδι η αρχαία Σπάρτη ήταν μια αξιοθαύμαστη κοινωνία που μπορεί να μας διδάξει πολλά περισσότερα μέσα από την επιστημονική προσέγγιση παρά από την εξιδανίκευση.

Πηγές

Πλούταρχος «Λυκούργος»  Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920

Πλούταρχος «Ηθικά»  Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1920

Ηρόδοτος «Ιστορίαι»  Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914

Ξενοφών «Ελληνικά» 6.5 Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914

Ξενοφών «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» 6.5 Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914

Ξενοφών «Αγησίλαος» 6.5 Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914

Διόδωρος «Ιστορίαι»  Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914

Θουκυδίδης «Ιστορίαι» Loeb Κλασσική Βιβλιοθήκη έκδοση 1914

φωτ.Στέφανος Σκαρμίντζος

Δημοσιεύεται στο methormisakathektou.blog