7-10-2022

Η φενάκη της Ενωμένης Ευρώπης

Γράφει ο Στέφανος Σκαρμίντζος, Ιστορικός, MA Military History

Ο όρος φενάκη σήμαινε την περούκα των αρχαίων ηθοποιών. Μεταφορικά σημαίνει την απάτη ή και την ψευδαίσθηση. Πως αυτό σχετίζεται με την έννοια της ενωμένης Ευρώπης; Οι άνθρωποι του 21ου αιώνα έχουν βιώσει την πραγματικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ακόμα και ευρωπαϊκά κράτη, όπως λόγου χάρη η Ελβετία, που δεν ανήκουν σε αυτή έχουν κατά κάποιο τρόπο μια σύνδεση μαζί της. Η Ευρωπαϊκή Ένωση με την Επιτροπή και το Ευρωκοινοβούλιο φιλοδοξεί να μετατραπεί σε υπερεθνικό κράτος. Αλλά γιατί αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί φενάκη;

Πρώτα απ΄ όλα η Ευρώπη είναι Ήπειρος και κατοικείται από λαούς με διαφορετικά εθνικά χαρακτηριστικά. Δηλαδή ΔΕΝ είναι κράτος όπως μεγάλες σε έκταση χώρες ούτε καν πολυεθνικό κράτος. Αποτελείται από λαούς που έχουν έρθει σε σύγκρουση μεταξύ στην διάρκεια της Ιστορίας.Ας δούμε λοιπόν την ιστορία της “ευρωπαϊκής ενοποίησης”.

Οι αρχαίοι Ελληνες έδειχναν περισσότερο ενδιαφέρον για την πλούσια Ανατολή και λιγότερο για την “υπανάπτυκτη” Ευρώπη όπου το όποιο κέρδος απαιτούσε μεγαλύτερη επένδυση σε χρόνο και πόρους. Ούτε άλλωστε δημιούργησαν ισχυρή κρατική οντότητα για να αναλάβει αυτό το έργο. Οι διάδοχοί τους Ρωμαίοι του μιμήθηκαν αρχικά. Το ενδιαφέρον τους για την Ευρώπη δημιουργήθηκε από την απόκτηση των ευρωπαϊκών κτήσεων της νικημένης Καρχηδόνας και από τις κλήσεις για βοήθεια των Γαλατών συμμάχων τους. Κι αυτοί είχαν το ίδιο θέμα με τους Ελληνες. Οι ανατολικές επαρχίες του ρωμαϊκού κράτους ήταν πλουσιότερες και παρουσίαζαν ενδιαφέρον, ενώ οι δυτικές κατοικούνταν από “δύσκολους” πληθυσμούς και ήταν δύσκολες στην υπεράσπιση από εχθρικές επιδρομές. Έτσι ουσιαστικά οι Ρωμαίοι ασφάλισαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες τους πίσω από το ρου των Ρήνου και Δούναβη και των ορεινό όγκο των Άλπεων και επέβαλλαν την “ρωμαϊκή ειρήνη”  με το φραγγέλιο και και το σταυρικό θάνατο.

Οι υποταγμένοι πληθυσμοί απλά δεν είχαν επιλογή. Ίσως για πρώτη φορά η Ευρώπη είχε διαιρεθεί σε Βορρά και Νότο με τον τελευταίο να είναι ενιαία οντότητα. Η κατάλυση του Δυτικού Ρωμαϊκού κράτους όμως δημιούργησε καινούργια βασίλεια που ανταγωνίζονταν μεταξύ τους. Οι Πάπες της Ρώμης έκαναν την πρώτη προσπάθεια “ενοποιήσεως της Χριστιανοσύνης” και της προστασίας από επιδρομείς της στέπας (Αβαροι Ούγγροι) αλλά και του βορρά (Βίκινγκς). Για να το πετύχουν στηρίχτηκαν στους βασιλείς των Φράγκων ανασυστήνοντας τον τίτλο του Ρωμαίου Αυτοκράτορα. Αυτό τους έφερε σε σύγκρουση με το ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος (Βυζάντιο) που ανησυχούσε για τις ευρωπαϊκές επαρχίες του. Οι σύγκρουση δεν πήρε δραματική μορφή καθώς και οι δύο Δυνάμεις αντιμετώπιζαν τη μουσουλμανική απειλή. Η επιβολή όμως των Φράγκων στην Δ. Ευρώπη ήταν ακραία και αιματηρή.

Ο θάνατος του Καρλομάγνου απέδειξε τη σαθρότητα του κρατικού του μορφώματος και η Ευρώπη επέστρεψε στην κατάσταση των αλληλοσυγκρουόμενων Δυνάμεων. Το σχίσμα των Εκκλησιών οδήγησε και στη διαίρεση μεταξύ ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης. Σαν να μην ήταν αρκετό ακολουθήθηκε και από σχίσμα μέσα στη Δυτική Εκκλησία μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών που επέτεινε τις πολιτισμικές διαφορές και οδήγησε σε περισσότερες συγκρούσεις. Η  Συνθήκη της Βεστφαλίας έδωσε ώθηση στην ιδέα του έθνους-κράτους και άρχιζε να υπογραμμίζει τις πολιτισμικές διαφορές. Η Γαλλική Επανάσταση τράνταξε τα πολιτικά θεμέλια της εποχής και προκάλεσε τη άνοδό του Ναπολέοντα. Για να ανταγωνιστεί τη Βρετανία προσπάθησε να ενοποιήσει την ευρωπαϊκή ήπειρο υπό το σκήπτρο του. Αυτό οδήγησε σε μια σειρά καταστρεπτικών πολέμων που ενώ σήμερα τους βλέπουμε ρομαντικά αλλά ήταν μόνο δυστυχία, ειδικά στην Ιβηρική χερσόνησο.      

Η ενωμένη Ευρώπη του Ναπολέοντα ήταν ένας εικοσάχρονος αιματηρός εφιάλτης.

Η Ελληνική Επανάσταση και οι επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων έβαλαν και τα Βαλκάνια στις ευρωπαϊκές πολιτικές διαδικασίες. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και μετά ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος που ακολούθησε, ενώ εξαφάνισαν την ασιατική επιρροή στην Ευρώπη με την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά με την διάλυση των Κεντρικών Αυτοκρατοριών δημιούργησαν νέα αλληλο-ανταγωνιζόμενα κράτη.

Η επικράτηση των μπολσεβίκων στη Ρωσία την έθεσε σε εντελώς διαφορετική τροχιά και η αγριότητα του ρωσικού εμφυλίου ξύπνησε τις αταβιστικές μνήμες του ναπολεόντειου εφιάλτη. Η κακή διαχείριση της περιόδου μετά τον Α ΠΠ από τις νικήτριες Δυνάμεις οδήγησε του νικημένους στον ιστορικό αναθεωρητισμό και οι σοβιετικές προσπάθειες να εξαχθεί η επανάσταση έδωσαν ώθηση στην άκρα δεξιά.

Το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έδωσε ευκαιρία στον Αδόλφο Χίτλερ να προπαγανδίσει την Νέα Ευρώπη αλλά η αγριότητα στην μεταχείριση των κατακτημένων πληθυσμών και η “βιομηχανική” εξόντωση κοινωνικών και εθνοτικών ομάδων επέφερε την πτώση του και την διαίρεση της Ευρώπης ανάλογα με τα πολιτικά συστήματα που επέβαλαν στα εδάφη που έλεγχαν οι νικητές που ήταν πλέον Δυνάμεις  εκτός Ευρώπης (ΗΠΑ – Σοβιετική Ένωση).

Στη Δυτική Ευρώπη η προσπάθεια για την μελλοντική εξάλειψη των πολεμικών συγκρούσεων έφερε την ιδέα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Η Κοινότητα ξεκίνησε σαν οικονομική ένωση αλλά με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και την επέκταση της Κοινότητας με την είσοδο των ανατολικό-ευρωπαϊκών χωρών προχώρησε σαν πολιτική ένωση με ένα κοινό νόμισμα και την προοπτική να γίνεται στενότερη στο μέλλον (όραμα Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης). 

Η ευφορία που που ακολούθησε σταμάτησε απότομα με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης του 2008. Η κρίση έδειξε τις διαφορετικές φιλοσοφίες των κρατών για την Ένωση (χάσμα Βορρά Νότου) και την αδυναμία των μηχανισμών της Ένωσης να την αντιμετωπίσουν. Η κρίση της πανδημίας του COVID που ακολούθησε επέτεινε τα προβλήματα. Ο πόλεμος στην Ουκρανία γκρέμισε με τον πιο ωμό τρόπο την ψευδαίσθηση την ειρήνης και ασφάλειας που είχαν οι Ευρωπαίοι μετά τον  Β ΠΠ και ανατροφοδότησε τις αταβιστικές εφιαλτικές μνήμες από τον παγκόσμιο πόλεμο.

Η ενεργειακή κρίση που εκτόξευσε το κόστος διαβίωσης ευνόησε την άνοδο των Ευρωσκεπτικιστών και θέτει ερωτήματα για το μέλλον της ένωσης. Το χρονίζον πρόβλημα της λαρθομετανάστευσης ρίχνει επίσης νερό στο μύλο όσων αμφισβητούν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, με την μυωπική αντίδραση των γραφειοκρατών στις Βρυξέλλες να επιτείνει το πρόβλημα. Η έξοδος της Βρετανίας από την ΕΕ δεν έχει μελετηθεί αρκετά ως προς του λόγους που την προκάλεσαν αλλά το ερ’ωτημα που έχει τεθεί παραμένει αμείλικτο. Η ένωση της Ευρώπης σε υπερεθνικό κρατικό μόρφωμα ήταν ένας εφιάλτης επιβαλλόμενος από  δικτάτορες ή ένα διασκεδαστικό παίγνιο για εποχές “παχειών αγελάδων”; Η Ιστορία πάντως έχει υπάρξει σκληρή με κάθε είδους πολυεθνικό  μόρφωμα και όπως λένε οι Κινέζοι:”Θα ζήσουμε σε ενδιαφέροντες καιρούς”

φωτογραφίες κειμένου: Στέφανος Σκαρμίντζος